قان آخیر آزربایجان دان
"منتقد ادبی" فارس عبدالعلی دستغیب از تبعید آزربایجانیها درزمان شاه ودر جریان حکومت مرحوم پیشه وری نوشت
"من در شیراز متولد شدم... اولین مطلب جدی که نوشتم و خیلی هم سر و صدا کرد، مطلبی بود درباره تبعیدی‌های آزربایجان و در روزنامه ای که دکتر انور خامه ای چاپ می‌کرد چاپ شد و جالب است بدانید که این مطلب سر مقاله روزنامه هم شد. درسال ۱۳۲۶ دولت حدود ۲۶ هزار نفر را به دلیل "غائله" آذربایجان به نقاط بد آب و هوا تبعید کرده بود. آن موقع در حدود ۳۰۰- ۴۰۰ نفر از هموطنان آذری(بخوان تورکان آزربایجان ) را به جهرم، عده ای را به لار و عده دیگری را به بندرعباس بردند. عده ای را که به جهرم آورده بودند، معلوم بود اتهام آنها سبکتر است، چون هوای جهرم نسبت به هوای لار و بندر عباس ملایمتر است. زن و مرد و بچه در عسرت و سختی بودند و من با دیدن آنها خیلی متأثر شدم. مقاله‌ای درباره وضع رقت بار آنها نوشتم و فرستادم و دکتر انور خامه‌ای آن را در روزنامه حجار چاپ کرد."

قات قومارباز کیمی ألینده‌کینی ائله میز اوسته چیرپدی، دیسکیندیم. دئدیم بلکه تک‌خالدان، قیزیل اونلوقدان زادداندی. ساماوار باشیندا چای سوزه- سوزه بویلانیب باخدیم. دوغوردان دا اونلوق‌ایدی. آمما آباجی قیزیل اونلوق یئرینه بیر جوت گؤم گؤی اون‌مین تومنلیک اسکناسی میز اوسته چیرپمیشدی. ایستکانی اسکناس‌لارین کنارینا قویدوم. چایین گیلاناری رنگیندن کئف ائله‌‌سم ده، اوره‌ییمده آلـلاه- آلـلاه ائله‌ییردیم، آباجی چایی ایچمه‌دن تولابورونلوق ائله‌مه‌سین. هر نه واخت تنبل‌لیک ائله‌ییب، تی‌بگ‌ایله تلم‌تله‌سیک چای حاضیرلاسام، آباجی دییر: «قیزیم، من هئچ، اؤزگه دئیلم، آمما یادیندا قالسین جووان أزن قوناخ قاباغینا احمد ماحمیدین کیسه چایینی یوخ، گؤزل دم چحمیش شهرزاد چایی قویار»؛ شوکورلر اولسون کی آباجی‌نین فیکری، شیش‌دانگ میز اوسته‌کی اسکناس‌لاردایدی.

گؤزوم، بدنیمین ارگانلارینین هامیسیندان قاباق قوجالیب. آمما پیر چشمی‌یه مبتلا اولماق دا ایکی باشلی قیلینج کیمی بیر شئی‌دیر. قفیلدن، اسکناس اوسته، سعدی‌نین مزارینین بؤیرونده یازیلمیش شعره گؤزوم ساتاشدی. اؤزومدن تعجب ائله‌دیم کی نییه ایندی‌یه جان اسکناسین اوستونه یازیلمیش شعره دقت وئرمه‌میشم.
بنی آدم اعضای یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهرند
سعدی‌نین شعری ذهنیمی قاریشدیردی. اؤز- اؤزومه دئدیم گؤره‌سن منیم جوهریم ده آباجی‌نین جوهریندندی؟ جوره به جوره بنی‌آدم‌لر گلیب تیکیلدی گؤزومون قاباغینا. معرفت‌دن دولوب داشان بنی آدم، آداملیقدان پایی آز اولموش بنی آدم، بیر گؤی اون مین‌لییه محتاج اولان بنی آدم، میلیون‌لاری بیر امضایلا اودوب، اوستوندن سو ایچن بنی‌آدم، حامبال زاده بنی آدم، کارمند زاده بنی آدم، زرگرزاده بنی آدم، آغازاده بنی آدم …
– بو پوللار ندی آباجی؟ خئیر اولا؟
– بالا دور آیاغا، گئداخ منه باح‌لارین بیرینده بیر حساب آچاخ. سوروشموشام. حساب آشماغا لاپ آزی ۲۰ مین ایستیر.
– آباجی، بانک حسابی سنین نه کاریوا گله‌جک؟ اولمویا ائوینده گنج تاپیلیب؟
– بالا، خبرین یوخدی، شانسیم دوروب. گَنج یولدادی، آللاه دئیه‌ن اولسا بو تئزلییه ألیمه چاتار.
شوخلوغا سالیب دئدیم: «آباجی، گنج سرحدّدین اوتاییندا یا بو تاییندا؟»
– سرحدّ مرحدّ ندی بالا؟ سن ده لاپ کالا کئه‌سن ها!
آباجی چوخ جدی ایدی. ها فیکرلشدیم آباجینین سؤز ائتدییی گنج هاردان ألینه چاتا بولر؛ بیر یئره چاتمادیم. آتا- آناسی ایللر قاباق رحمته گئتمیشدی. من بیله‌سی وارلی- کارلی قوهومو دا یوخ‌ایدی دئییم آباجی‌یا میراث قالیب. او ایسه منیم چاش- باش قالمیش حالیمی گؤروب دئدی:
– بالا اؤزووو چوخ زورا سالما. قوی سؤزون آچیغینی دئییم دا. دونن آخشام اؤز- اؤزومه دئدیم ایندی کی اوروشلوخدی، هئچ اولماسا دور آیاغا، گئت بیر اوروشلوخ کوکه‌سی آل، نوبار ائله. ائله تازا تشریفات قنادی‌سینین قاپیسیندان آیاغیمی ائشییه قویموشدوم، بیر دن بیره گؤیدن بیر شئی تیپ، یاخاما دوشدو. تیتدامیش بامادور یئره دوشنده نئجه آچیلار، یاکرمین ده یاش زیلی، دمیر ۵۰۰ تومنلیک یئکه‌لیخده یاخامدا آچیلدی. آللاهین گیجو قوشو یوواسینین توالتی ایله منیم اوست- باشیمی دَییشیح توتموشدی. آز قالدیم خیاواندا قیشقیریب، دئییم: «گ…ون قُووشسون»، آمما بیردن بیره آنامین سؤزو یادیما دوشدو. «قوش پ… و هر کیمین باشینا دوشسه، خوش یومن اولار» دئمه بَه شانسیم دوروب بالا. بیر بئله ایل آدام‌لاردان کار چیخمادی، ایندی بو یاکریم منی مال- دؤولته چاتدیراجاقمیش.
– آباجی، بو سؤزلرین هامیسی افسانه‌دی. ناغیلدی.
– ماهانا گتیمه، دور آیاغا. بیراز سورا باح‌لار تعطیل اولار. بیر گون ده بیر گوندی. ایسته‌میرم بهره‌سی ألیمنن چیخسین.
– آی آباجی، باری ماجال وئر مال- دؤولت ألیوه یئتیشسین سورا بانکدا حساب آچ. آخی ۲۰ مین تومنین نئچه بهره‌سی اولار؟
– آلــلاه کریمدی بالا. بیردن گؤردون قاپینی آچینجا آستانادا بیر توربا پول تاپدیم!
یئریمدن قالخاراق سعدی‌نین آیری بیر شعرینی اؤز- اؤزومه میزیلداندیم:
ای کریمی که از خزانه غیب
گبر و ترسا وظیفه خور داری
دوستان را کجا کنی محروم…