الفبای زبان تورکی در طول تاریخ

برای نگارش زبانهای تورکی در طول تاریخ الفبا‌های مختلف بکار گرفته شده‌است. خط میخی ، الفبای اورخون ، الفبای اویغور ، الفبای عربی , الفبای عبری (تورکان یهودی کارائیم و خزر)، الفبای لاتین و الفبای سیریلیک اما هم اکنون اکثر زبانهای تورکی از الفبای لاتین استفاده می‌کنند یا در حال تغییر خط رسمی خود به لاتین هستند. قابل ذکر اینکه بعد از ظهور دین مبین اسلام به علت گرایش سریع تورکان به دین اسلام و به احترام خط قرآن و به علت دشواری نگارش خطوط فوق خطوط تورکی باستان اعم از اویغور و اورخون و عبری” تورکها خط اشان را به عربی تغییر دادند. ولی جمهوری های استقلال یافته شوروی سابق و دیگر کشورهای تورک از خط تورکی لاتین که هم آسان و هم به روز است استفاده میکنند.

1- خط رونی (رونیک): اولین کتیبه های باستانی جهان با خط رونی (خط رمزگونه) نوشته شده اند.این خط گاهی بصورت نماد های تصویری (مصر باستان)  و گاهی هم بصورت الفبای رونیک باستان (futhark) است که این شکل الفبایی تکمیل شده همان تصویر ها هستند.نکته جالب این است که این کتیبه های رونی به شکل ابتدایی در تمامی تمدن های باستان وجود داشته اند.

اولین نمونه های الفبای رونی در جهان در آسیا در کتیبه های تورکی 30000 ساله اولوکم یافته شده اند.نمونه های بعدی در منطقه قوبوستان و کلبجر جمهوری آذربایجان و کتیبه های تورکی شهر اهر واقع در آذربایجان شرقی و کتیبه های تورکی آسیای میانه یافت شده اند .این کتیبه ها به شکل ابتدایی الفبای رونی هستند و نیز همراه با  تصاویر رمز گونه -خط تصویری- هستند و به نوعی شروع کننده الفبای رونی بوده است که بعد ها در کتیبه های دیگر این خط تکمیل شده است.

کتیبه ی 30000 ساله تورکی پیش از تاریخ اولوکم

2-  خط میخی: بر طبق برخی تئوریها که سومریان را پروتوتورک می دانند می توان استناد کرد که خطی که توسط سومریان اختراع و استفاده می شده (میخی) است از نخستین خطوط مورد استفاده توسط تورکان می بوده است.

خط میخی (سومری=تورکی باستان)

3- خط گؤک تورک (الفبای اورخون) : این خط نیز از خطوط ویژه ایست که توسط تورکان اختراع و استفاده گردیده است. (گؤک تورکها = تورکان آسمانی) نخسیتین نمونه این خط عبارت است از یک سینی نقره ای کشف شده در اولان باتور (2500 ساله) و همچنین ده ها کتیبه سنگی در یئنی سئی (حدود قرن ششم میلادی) که و . تامسن – مستشرق معروف – این خط را مورد مطالعه قرار داد. این خط دارای 37 حرف بوده است و آنرا از اختراعات تورکان آلتای می دانند. این خط در حدود 1000 سال در بین تورکان رواج داشته است.

جمله روی سینی نقره ای: خان اویا اوچ اوتوزی یوک بولتی؛ او تیغسی یوز ایلدی.

ترجمه: خان زاده در 23 سالگی فوت کرد. نام ایلش گم شد.

آنچه درباره این خط حائز اهمیت است زیباییها و هنر بکار رفته در آن است. حروف صدادار به زیبایی در آن بکار رفته است و تقارن حروف صداداری چون O , U با Ü و Ö کاملا رعایت شده است. اصول نگارش در این خط به شدت رعایت شده است و برخی از این حروف (M – I – X – D) در الفبای امروز لاتین بکار رفته اند. (البته با تغییر در صدا) نکته ی مهمتر و باریکتر از مو نیز وجود دارد و آن نگارش و کاربرد این خط در حاشیه بافته ای تورکان (چون گلیم – برخی جاجیم های خاص و حتی جورابها ) می باشد. که نمونه هایی از این فرشها در آذربایجان موجود است.

الفبای اورخون (گؤک تورک=تورکان آسمانی)

سنگ نوشته ای به الفبای اورخون (گؤک تورک=تورکان آسمانی)

نامه ای نوشته شده با الفبای اورخون (گؤک تورک=تورکان آسمانی)

4- خط اویغوری: این خط بعد از سلسله گؤک تورک و توسط اویغورها در طول قرن های 8 تا 18.م مورد استفاده قرار گرفته است. نمونه هایی از این خط در کتیبه های سنگی همچون قوتادوغو بیلیک عتبه الحقایق و دهها کتاب دیگر موجود است. پروفسور جغتای معتقد است هیچ خطی در میان تورکان به وسعت و زیبایی این خط نبوده و به سبب توانمندی این خط در علومی چون طب نجوم شعر و علوم دینی به وفور مورد استفاده قرار گرفته است.

         الفبای اویغور

5 و 6 – الفبای عربی و لاتین زبان تورکی: امروزه به سبب سهولت کاربرد، بیشتر از الفبای لاتین برای کتابت زبان تورکی استفاده می شود، الفبای عربی نیز که  از اوایل ظهور اسلام در بین تورکان گسترش یافته بود امروزه در بین تورکان واقع در جغرافیای امروزی کشور ایران و چند نقطه ی دیگر کاربرد دارد.

الفبای لاتین و عربی زبان تورکی

• یئنی قاپی ، ائلمان موغانلی