آدلیم سومئرشوناسلاردان بیری دئییر:” تاریخ سومئر ایله باشلاییر.”اوْنلار انسانلارا یازی یازماغی اؤیره تدیلر. اؤز افسانه لرینی گیل اﯙزه رینده یازدیلار. زیقورات دئییلن یوکسک تاپیناقلار تیکدیلر. اکین چیلیک ، مال داوار بئجرمک، باغچی لیق،آل وئرچیلیگه باشلادیلار. قانون ، حقوق، قضاوت بینؤوره سینی قوْیدولار.
سومئر دیلی نین هانکی دیللر عایله سیندن اوْلدوغو بوگونه کیمی یئترینجه آچیقلانمامیشدی. تامیل لر ، مجارلار، فین لر، تورکمن لرو بیر چوْخ باشقا ائللر، سومئرلری اؤزلریندن ساییرلار.
” گیرشمن”ین دئدیگینه گؤره دؤردونجو مین ایللیکده خزر ده نیزی قیراغیندا التصاقی دیل ایله دانیشان ائللر یاشاییردی. اوْنلار خزر ده نیزی قیراغیندان قارا ده نیز قیراغینا ده ک یاییلمیشلار.تورکمنستان، آذربایجان، ایران ، آنادولو (تورکیه) بؤلگه لرینده یاشامیشلار.
یاد ائللر آخینی ، اوْنلاری اؤز یوردلاریندان عراق ( اوروق شهری آدیندان آلینان) اؤلکه سینه کؤچدوردو. بوندان سونرا ، اوْنلارا سومئر آدی وئریلدی.
تورکمن اوْلان- ” بئگ مراد گئرئی” سومئرلرین تورکمن اوْلدوغونو سؤیله ییر. اوْ ، دؤرونجو مین ایللیکده باش وئره ن قوراقلیقدان ، عشق آباد چئوره سینده کی تورکمن لرین عراق اؤلکه سینه کؤچمه یه چاره سیز اوْلدوغونو یازیر.
اوْ ایکی یوزاللی دن آرتیق تورکمن-تورک سؤزلری ایله سومئر سؤزلری ، افسانه لری ، یئر آدلارینی قارشیلاشدیرمیش ، سومئرلرین تؤرکمن اوْلدوغونو گؤسترمه یه چالیشمیشدی.
خزر ده نیزی قیراغیندا اوزانان ” گیلان” بؤلگه سینده قازینتیلاردا تاپیلان شئی لر و بونلارین اوزرینده کی نقش لر سومئرده کی قیلقامیش (بیلقامیش) افسانه لرینه چوخ – چوخ بنزه ییر.....
آردی وار...(ادامه دارد)
فولکلوریک دستانلاریمیزدا, اوْ جوٍملهدن دده قورقود کیتابیندا یئرلشن بوْیلاریمیزدا چئشیتلی قوْنولار ایله قارشیلاشیریق. بئلهکی, سایی اوْن ایکی اوْلان بو بویلارین هامیسیندا حماسه و دؤیوشکنلیک بیرینجی سؤزو دانیشیرسا, بوْیلارین بیر سیٌراسیندا همین قونولارلا یاناشی باشقا ائلئمئنتلری ده دویماق اوْلور. ائله بو باخیمدان دده قورقود کیتابی بوْیلارینی دؤرد حیصّهیه بؤلمک اولار.
۱- حماسی بویلار.
۲- حماسی- افسانهوی بویلار.
۳- حماسی- لیریک بویلار.
۴- حماسی- معیشتله باغلی بوْی.
اؤرنک اوْلاراق بو کیتابین یئددی بویو آرتیق دؤیوشکنلیک, قوْچاقلیقایله یوْغرولموش و حماسی بوْیلار ساییلیر و او بوْیلاری بئله سیٌرالاماق اولار:
دیرسهخان اوْغلو بوغاج بوْیو, سالور قازانین ائوینین ییٌغمالاندیغی بوْی, قازان بَی اوْغلو اوْروز بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْی, غازیلیق قوْجا اوْغلو یئگنگ بوْیو, بکیل اوْغلو ایمران بوْیو, سالور قازانین دوستاق اوْلدوغو بوْی و اوشون قوْجا اوْغلو سَیرَک بوْیو.
حماسی- افسانهوی بوْیلار ایسه باساتین تپه گؤزو اؤلدوردویو بوْی و دوخا قوْجا اوْغلو دلی دومرول بوْیوندان عیبارتدیر؛ هابئله بامسی بئیرکایله بانی چیچک بوْیو, ائلهجه ده قانتورالیایله ساری دوْنلو سَلجان خاتون بوْیو حماسی- لیریک بوْیلار, دیش اوْغوزون ایچ اوْغوزا عاصی اوْلدوغو بوْیو ایسه حماسی و معیشتله باغلی بوْی حئساب ائلهمک اوْلار.
سؤز یوْخ کی بو بوْیلارین هر بیرینده بو گؤستریلن قوْنولاردان علاوه باشقا قوْنولار و ائلئمئنتلر اوْ جوٍملهدن عائیله, معیشت, دینی ایناملار- عنعنهلر, وطنله باغلی موٍناسیبتلر و ساییره ده آز- چوْخ اؤزونو گؤسترمکدهدیر.
دده قورقود بویلارینی اوخودوقجا, اونلاردا دویولان اولو بابالاریمیزین یوٍکسک اینسانلیق دَیَرلری, دوٍنیا گؤروشلری, کؤنول اوْخشایان و گوٍوندیریجی عادت- عنعنهلری اوْخوجونو حئیران ائدیر.
بو شاه اثری چئشیتلی آچیلاردان آراشدیرماق, اؤیرنمک و آچیقلاماق هر بیر سوْیداشیمیزین میللی بورجودور. همین فیکیره اساساٌّ بیز ده بو قوْنودا الیمیزدن گلن قدَر بو زنگین اثرده قبول ائدیلمیش و حیاتا کئچیریلن ساواش یاسالاریندان (حربی قانونلاردان) اؤرنکلر گؤسترهرک, اولو بابالاریمیزین حیاتینین حماسی یؤنلری و اوْنلارین ساواش مئیدانلاریندا اؤزلری و اؤزگهلر ایله داورانیشلاریایله تانیش اوْلماغا چالیشاجاییق.
دده قورقود حماسهلرینده باییندیرخان کیمی خانلار خانی, قازان بَی کیمی بَیلر بَیی و ساییرهنین یانیندا یاخشی مؤوقع قازانماق, ایگیتلرین اؤز هیمّتی, قوچاقلیغی و قهرمانلیغیندان آسیلیدیر. اؤرنک اوْلاراق “اوُشون قوْجا” اوْغلو “سَیرَک” بوْیوندا “اگرک” آدلی قوْچاق, قوْرخماز بیر ایگیت قازان بَیین مجلیسینه گلنده بَیلری باسا- باسا گئچیب قازان بَیین قارشیسیندا اوْتورورموش کی, بیر گوٍن “ترس اوزامیش” آدلی کیشی اوْنا دئییر:
– آی اوُشون قوْجا اوْغلو, بو اوْتوران بَیلر هر بیری اوْتوردوغو یئری قیٌلیجیایله, چؤرگیایله اله کئچیریبدیر. سن ساواش مئیدانیندا باشمی کسدین؟ قانمی تؤکدون؟ ترساوزامیشین بو سؤزونون قاباغیندا اگرَگ,- باش کسمک, قان تؤکمک هوٍنَرمیدیر؟- سوْروشاندا, ترساوزامیش:- هن هوٍنَردیر,- دئییر. بئله بیر حادیثهیه قازان بَی اوْغلو اوْروز بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْیدا دا راست گلمک اوْلور. قازان بَی ساغینا باخیر گوٍلور, سوْلونا باخیر سئوینیر, قارشیسینا باخدیقدا الین الینه چالیب آغلیر. آتانین بو ایشیندن اینجییَن اوْغلو, بو ایشین عیللتینی سوْروشدوقدا آتا دئییر:
ساغ اله باخاندا قارداشیم “قارا گونه”نی گؤردوم, اوْ, باش کسیب, قان تؤکوب, قهرمانلیق گؤستریب, غنیمت آلیب, آد قازانیبدیر. سوْل اله باخاندا داییم “اوْروز قوْجا”نی گؤردوم, اوْ دا باش کسیب, قان تؤکوب, غنیمت آلیب, آد قازانیبدیر. قارشیما باخدیقدا سنی گؤردوم, نه اوْخ آتمیسان, نه قیٌلیچ چکمیسن, نه آیری بیر قهرمانلیق گؤسترمیسن!
همین بوْیلاردا عوٍنوان آلماق دا ایگیدین اؤز چیخارینا و باجاریغینا باغلیدیر. بو حقیقتی دیرسهخان اوْغلو بوغاج بوْیو, بای بؤره بَی اوْغلو بامسی بئیرک بوْیو, ائلهجه ده باساتین تپهگؤزو اؤلدوردویو بوْیدا آچیق- آچقار گؤروروک. دئمک بیر بؤیوک کَلی یوُمروغو ایله اؤلدورن دیرسهخان اوْغلو, دده قورقود طرفیندن “بوغاج” عوٍنوانینا لاییق گؤرونور. بای بؤره بَی اوْغلو بامسی دا تاجیرلری سوْیان یوْلکسنلردن تاجیرلرین مالینی قورتاردیغینا, یوْلکسنلری جزالاندیردیغینا گؤره, ائل آغ ساققالی قوْرقوت آتانین مصلحتیایله “بامسی بئیرک” آدلانیر, تپهگؤز بوْیوندا, اسلان سوٍدو اممیش, بوناگؤره ده هله اوشاقلیقدا آتلاری باسیب ییٌخابیلن اوْروز قوْجا اوْغلو یئنه ده ائل آتاسی طرفیندن “باسات” عوٍنوانی آلابیلیر.
عوٍنوان آلماقدان علاوه دؤیوشجولر و قهرمانلیق گؤسترمیش ایگیتلر, دؤیوشدن سوْنرا, خانلار خانی و بَیلر بَیی طرفیندن ده عزیزلنیر, اوْنا, خلعت, آت, دوه, یایلاق, و حتّا بگلیک وئریلیر. همین عنعنهیه اساساٌّ سرحدلری قوْرویان قهرمانلار دا خان و پادشاه طرفیندن عزیزلنیر, آغیرلانیر و خلعت, آت, سیلاح آلابیلیر. اؤرنک اوْلاراق گوٍرجوستان سر حددینده قراووللوق ائدن بکیلی گؤسترمک اوْلار کی, خانلار خانی باییندیرخان اوْنو نه قدَر و نئجه عزیزلهییر.
دده قورقود بوْیلاریندا هئچ واخت ایکی اوٍزلولویه, یالانا و بونلار کیمی یاراماز ایشلره یوْل وئریلمیر. دؤیوش مئیدانیندا قهرمان ایگیت کیملیگینی و اؤز آدینی حتّا دوٍشمندن ده گیزلتمهمهلی و اوْنو سوْروشانا, دوْغرو و اوْلدوغو کیمی سؤیلهمهلیدیر. بئله کی, “ار- اردن آدین یاشورماق (گیزلتمک) عئییب(مان) اولور”, جوٍملهسینی قازان بَی دوستاق اوْلدوغو بوْیدا قازان بَیین دیلیندن اوْنون مئیدانینا گلمیش و تانیمادیغی ایگیتلره, تپهگؤز بوْیوندا تپهگؤزون دیلیندن اوْنو اؤلدورمک ایستهین اوْروز اوْغلو باساتا, اوشون قوْجا اوْغلو سَیرَک بوْیوندا, سَیرَگین مئیدانینا گؤندریلمیش اَگرَگین دیلیندن سَیرَگه و سایرده بئله بیر جوٍملهلرله قارشیلاشیریق.
دده قورقود حماسهلرینده دؤیوش مئیدانلاریندا قهرمانا یاردیم ائتمهیه گلن ایگیت, قهرمانین ایذنی اوْلماسا, مئیدانا گیرمهمهلیدیر. بئله بیر ایش هم قیٌنانیر, هم ده بعضاٌّ مئیدانا گیرَنین جزالانماسینا سبب اولور.
اؤرنک اوْلاراق, قانلیقوْجا اوْغلو قانتورالی دؤیوش مئیدانیندا دوٍشمنین موٍحاصیرهسینه دوٍشن چاغدا, اؤز آداخلیسی “ساری دوْنلو سلجان خاتون” اوٍزو اؤرتولو بیر قهرمان کیمی اوْنون یاردیمینا گلیب, بیر باشدان دوٍشوب دوٍشمنی قیٌرماغا باشلایاندا, قانتورالی اوْنو گؤرور, آمما تانیمادیغی اوٍچون سسلهییب دئییر: آی ایجازهسیز ساواشا گیرن ایگیت کیمسن؟ بیزیم ائلده ایجازهسیز ساواشا گیرمک و ساواشانا یاردیم ائتمک مان ساییلیر. ایندیجه مئیداندان چیٌخماسان اؤزوم سنی جزالاندیرارام.
یئنه ده دستانلاردا بعضی ایگیتلرین “دستورسوزجا(ایجازهسیز) باییندیرخانین یاغیسین(دوٍشمنینی) باسان” بیر قهرمان کیمی قلمه وئریلدیگیندن بللی اوْلورکی, اوْغوزلاردا موٍحاریبه مئیدانلاریندا بیرینه و یا بیر قوْشونا آرخا چیٌخماق, اوْنا یاردیم اوٍچون مئیدانا گیرمک ده اوْنون ایجازهسینه باغلییدی.
دستانلاردا حربی قانونلار اوْلدوقجا دیقّتلی و قاچینیلمازدیر. بئلهکی ایجازهسیز یاردیما گلنه ایجازه وئریلمیرسه, دؤیوش مئیدانیندان قاچان دا کیم اولدوغونا باخمایاراق, اؤلوم جزاسینا محکوم اوْلور. نئجهکی دؤردونجو بوْیدا اوْخویوروق, قازان بَی, اوْغلو اوْروز بَیین اسیر دوٍشدویونو بیلمیر و اوْنون ساواش مئیدانیدان قوْیوب قاچدیغینی ظّن ائدهرک, فرمانی آلتیندا اوْلان ایگیتلره دئییر:
– اوْغلوم مئیداندان قاچمیش اوْلسا, اوْنو یاخالاییب, اؤلدورندن سوْنرا اؤلوسونو آلتی تیکه ائدیب, آلتی یوْلون آییردیندا قوْیمالیییق!
همین قانونلارا اساساٌّ, یاتیب یوخلامیش دوٍشمن عسگری, الینده قوْپوز اوْلان دوٍشمن عسگری و یا مئیدانی بوراخیب قاچان دوٍشمن عسگری اؤلدورولمور. بئله کی اوشون قوْجا اوْغلو سَیرَک دستانیندا سَیرَکی اؤلدورمهیه گؤندریلن اَگرَک, سَیرَکی یاتیب یوخولامیش گؤرنده, اوْنو اوّلجه یوخودان اویاتماغا چالیشیر. همین بوْیدا سَیرَک ده اویاناندا باشی اوٍستونده دوران ایگیدی گؤرور, قیٌلیجینی چکیر, اوْنو اؤلدورمهیه گلن ایگیدی وورماق ایستیرسه, اوْنون الینده قوْپوز گؤروب دئییر: کافر دده قورقودون قوْپوزو حؤرمتینه سنی قیٌلیجلامادیم, الینده قوْپوز اوْلماسایدی, ایندی سنی ایکی بؤلموشدوم. .
داستانلارین نئچهسینده تسلیم اولوب آمان ایستهین دؤیوشجونو اؤلدورمکدن واز کئچیرر. بئله بیر قانون حتّا اوغوز دوٍشمنلری و حتّا خائین آداملار طرفیندن ده حیاتا کئچیریلیر؛ اؤرنک اولاراق اوْروز بَی دوٍشمنه اسیر اوْلاندا, اوْنو قورتارماغا گلن آتاسی, دوٍشمن الینه دوٍشمهسین,- دئیه, قایتارماق ایستهین اوْروز بَی, دوٍشمنه خطاباٌّ:- آمان مره کافر, تانگرینین بیرلیگینه یوْخدور گوٍمان,- دئدیکده, اوْنا امان وئریلیر. یئنه ده ایکینجی بوْیدا دوٍشمن الینده دوستاق اوْلان اوْروز بَی دار آغاجینین دیبینده و اؤلدورولمهیه گتیریلنده, دوٍشمنه دئییر: – مره کافر, آمان, تانرینین بیرلیگینه یوْقدیر گوٍمان, قوْیون بنی بو آغاجلا (دار آغاجیایله) سؤیلهشیم (دانیشیم). اوْنا دا آغاجایله دانیشماغا آمان وئریلیر. هابئله بیرینجی بوْیدا دیرسهخانی اؤز ایگیتلری خیانتله یاخالاییب دوٍشمنلره وئرمهیه آپاراندا, دیرسهخان اوْنو ایگیتلرینین الیندن قورتارماغا گلن ایگید, بو خائینلرین الینه دوٍشمهسین,- دئیه, اوْنو قایتارماق ایستهدیکده, اوْنلارا دئییر:- آمان تانرینین بیرلیگینه یوْقدیر گوٍمان, منوم الومی شئشین, قوْپوزومی الومه وئرین, اوْل ایگیدی دؤندَرهییم.
همین اوْلای بامسی بئیرک بوْیوندا دلی قوْچارین دده قوْرقوددان آمان ایستهمهسینده, دوخا قوْجا اوْغلو دلی دومرول بوْیوندا دلی دومرولون عزرائیلدن آمان ایستهمهسینده, بکیل اوْغلو ایمران بوْیوندا دوٍشمن سرکردهسینین ایمراندان آمان ایستهمهسینده ده تکرار اوْلور.
همین حربی قانونلارا اساساٌّ دؤیوش مئیدانیندا, سیلاحینی آتیب قاچان و یا تسلیم اوْلان دوٍشمنی قوْووب یاخالامیر و اؤلدورمورلر. میثال اوٍچون: ایکینجی بوْیدا اوْغوز ایگیتلریایله دوٍشمن آراسیندا گئدن ساواشدا گؤروروک کی, قازان بَی قاچانی قوْومور, آمان دئییب تسلیم اوْلانی اؤلدورمور. همین حادیثه قانلی قوْجا اوْغلو قانتورالی بوْیوندا دا تکرار اوْلور؛ بئلهکی قانتورالیایله سلجان خاتون بیر طرفده, ترابزون حاکیمینین گؤندردیگی قوْشون دا بیر طرفده اوْلان ساواشدا, قانتورالیایله سلجان خاتون, قاباقلاریندان سیٌنیب قاچان قوْشونون قاچانینی قوْومور, آمان دئیَنینی اؤلدورمورلر.
اوْغوز دوٍشمنلری اوْغوز ایگیتلرینی یاتیب یوخولامیش و یا اوْیاق دا اوْلسا باشی قاریشمیش واختدا, هابئله خستهلندیگی حالدا یاخالاماغا و اؤلدورمگه داها آرتیق ماراق گؤستریرلر. سؤزوموزه شاهید قازان بَیین تومانین قالاسی بَیلری طرفیندن یوخلامیش حالدا آپاریلماسی, بامسی بئیرگین اؤز توْیونون گئجهسی بایبورد حاصاری قوْشونو طرفیندن اوْغورلانماسی, بکیل بگین قایایا توْخونماقلا بودونون سیٌنماسی خبری دوٍشمنلرینه چاتماقلا, اوْنلارین فورٍصتدن فایدالانیب بکیلین حریمینه قوْشون چکمهسی و سایرهدیر.
دده قورقود بوْیلاریندا تاجیرلر ده دؤیوشجو دوٍشمنلر طرفیندن آماندادیرلار. دئمک هم اوْغوز ائللری, هم ده اوْنلارین دوٍشمنلری, تاجیرلردن خیانت و یا زیان گؤرمهیینجه اوْنلارا هئچ بیر انگل تؤرتمیرلر. بو حقیقتلری بامسی بئیرگ بوْیوندا و بئیرگین اؤلوسوندن- دیریسیندن خبر گتیرمک اوٍچون بایبورد حاصارینا گئدن بزیرگانلاردان, قازان بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْیدا اوْنو قورتارماق اوٍچون تومانین قالاسینا قوْشون چکن اوْغوز ایگیدلرینین, دوٍشمن معبدینه یاخینلاشدیقدا, ایز ایتیرمک اوٍچون بزیرگان گئییمی گئیمهلریندن یاخشی باشا دوٍشمک اوْلور.
هئچ بیر ساواشدا سرکردهنین سؤزوندن چیٌخماق اوْلمور. بوٍتون تک بهتک ساواشلاردا سرکرده- سرکردهایله, اوْندان آشاغی درجهلرده اوْلانلار, هر بیریسی اؤز درجهسی و روٍتبهسینده اوْلان دؤیوشچولر ایله دؤیوشورلر. بئله اوْلماسا یعنی سرکردهنین ساواشینا عادی بیر دؤیوشجو گلسه, بو ایش او سرکردهنی تحقیقر ائلهمک و آلچاتماق کیمی قیمتلنیر. بونا اساساٌّ ساواشلاردا قازان بَی دوٍشمن سرکردهلریندن اوْلان شؤکلو ملیکایله قارشیلاشیر, بئلهکی اوٍچ ساواشدا قازان بَیایله شؤکلو ملیکین ساواشینا شاهید اولوروق. هابئله دوٍشمندن اوْلان قارا توٍکن ملیکایله بوغاجیق ملیک, اوْغوز ایگیدلریندن اوْلان قیٌیان سلجوق اوْغلو دلی دوْندار ایله قازان بَیین قهرمان قارداشی “قاراگونه” کیمی قهرمانلارلا ساواشیرلار. حتّا دیٌش اوْغوزون ایچ اوْغوزا عاصی اوْلدوغو بوْیدا دا دیٌش اوْغوزون باشجیسی اوْروز قوْجا, ایچ اوْغوزون باشجیسی قازان بَیی اؤزونه قیٌریم(قنیم) سئچیر, اوْنونلا ساواشاجاغینی بیلدیریر, قالان دیٌش اوْغوز بَیلری ده هر بیریسی ایچ اوْغوز بَیلریندن اؤزونه تای اوْلان بیر ایگیدی اؤزونه قیٌریم سئچیر.
دئمک هر قهرمانین نهقدَر بؤیوک قهرمان اوْلدوغوندا, اوْنونلا ساواشان قهرمانین گوٍجلو, باجاریقلی, آدلی- سانلی اوْلدوغو دا ائتگیسیز دئییلدیر.
اوْغوز ائللرینده قادینلار دا لازیم گلنده دؤیوش مئیدانلارینا گئدیر, دوٍشمنله قارشیلاشیر و حماسه یارادیرلار. اؤرنک اوْلاراق ساری دوْنلو سلجان خاتون اوْغوز ائلینه گلین گتیریلَنده, بو گلین قیٌز, سوْنرادان آتاسینین اوْنو قایتاریب آپارماغا گؤندردیگی قوْشونایله ائله ساواشیر کی, اوْنلارین چوْخو اؤلور, قالانی دا قاییدیر قاچیر.
قازان بَی اوْغلو اوْروز بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْیدا قازان موٍحاریبه مئیدانیندان قاییداندا, اوْنون حیات یوْلداشی “بوْیو اوزون بورلا خاتون” اوْغلونون قاییتمادیغینی دویاراق اؤز حیات یوْلداشی قازان بَیه دئییر: اوغلومون باشینا نه گلیبسه منه سؤیله. او دوٍشمن الینه اسیر دوٍشوبدورسه, آتام باییندیرخانین یانینا گئدیم, آغیر قوْشون و چوخلو ساواش یاراغی و خرجلیک آلیم و اوغلومون آردینجا گئدیم. بئله اوْلسا, یارالانیب آتیمدان دوٍشمهیینجه, ال- آیاغیم دوْغرانمایینجا, اوْغلومو قایتارمایینجا یوْلومدان دؤنمهیهجگم.
ائله بو بوْیدا قازان بَی, اوْغلونو دوٍشمن الیندن قورتارماغا گئدنده, اوْنون حیات یوْلداشی “بوْیو اوزون بورلا خاتون” دا سیلاحلانیر, یاراقلانیر و اوْغوز ایگیتلریندن قاباق اؤزونو ساواش مئیدانینا یئتیریر. اوْغوز ایگیتلریایله چیگین- چیگینه ساواشیر و ساواشدان دا باشی اوجا چیٌخیر.
دده قورقود بوْیلاریندا ساواشلاردان قاباق دؤیوش طبلی, نقارهلر, شئیپورلار چالینیر, ساواشلارین هامیسیندا اوْغوز ایگیتلری ظفر چالیر, دوٍشمندن آلینان غنیمتلرین بئشدن بیری باییندیرخانا آیریلیر و هر ساواشدان سوْنرا بؤیوک بیر مجلیس قورولور. او مجلیسده ساواشدا ایشتیراک ائدن ایگیتلر, قهرمانلار عزیزلَنیر. نهایتده دده قوْرقود گلیر بوْی بوْیلاییر, سؤی سؤیلهییر, اؤیود وئریر و دوعا ائدیر
افشارلار آذربایجانلیلارین ائتنوگئنئزی نین فورمالاشماسیندا ایشتیراک ائتمیش قدیم تورک طایفاسیدیر. افشار بویو اوغوزلارین ۲۴ بویوندان بیری و قاشقارلی محمودا گؤره، دیوان لغات الترک ده کی ییرمی ایکی اوغوز بؤلوموندن آلتینجی سیدیر. بو بوی بوز اوخلار قولوندان (ساغ قولوندان)، اوغوز خاقانین اوغلو اولدوز خانین دؤرد اوغلوندان ان بؤیویو اولان افشارین سویوندان گلیر.
افشارلار اورتا آسیادا، سیر-دریا بؤلگه سینده یاشامیشلار. بؤیوک کؤچ ایله اوغوز طایفاسیندان آیریلاراق خوزیستان، خوراسان، بیر قیسمی ایسه عراق، سوریه یولو ایله غربی آذربایجان (ایندیکی ائرمنیستان اراضیسی) و آنادولویا گلمیشدیلر. ایران، عراق، سوریه و افغانیستانا دا یاییلمیشلار. افشارلار، اوغوزون او بیری نوه لری قینیق لار و سوروشولر کیمی دؤولت قورموش، بؤیوک حؤکمدارلار و سولاله لر یئتیشدیرمیشلر.
تورکلرین تاریخی جوغرافییاسیندا بیر چوخ یئرلر آفشار آدینی داشیماقدادیر. مشهور بیر سوی آد اولاراق گونوموزه قدر گلمیشدیر. بالکانلاردا دا آفشار بویونا منسوب اینسانلار یاشاماقدادیر. صفویلر دؤولتی نین قیزیلباش طایفالاریندان بیری ده افشارلار اولموشدور. اونلار ۱۷۳۶-۱۸۰۲جی ایللرده آذربایجاندا و ایراندا حاکیمیتده اولموشلار.
ائرمنیستانین وئدی رایونو اراضیسینده افشار اساسلی ایکی ائتنوتوپونیم اؤزونو گؤستریر: بیرینجی یاشاییش منطقه سی رایون مرکزیندن ۷ کیلومتر جنوب-شرقده، یئرئوان-ناخچیوان آوتوموبیل یولونون اوزرینده یئرلشن آوشار (کل بالاوان) کندیدیر. ۱۹۴۰-جی ایللرین آخیریندا آذربایجانلیلارین ائرمنیستاندان زورلا کؤچورولمه سی دؤورونده کندین آذربایجانلی اهالیسی رئسپوبلیکامیزا گلمیشدیر. ایکینجی یاشاییش منطقه سی اووشار آدلانمیش (دوزیورد اووشار، سورئناوان)، سپانداریان رایون مرکزیندن ۱۵ کیلومتر جنوب شرقده یئرلشمیشدیر. ۱۹۱۸-جی ایلده کند داشناکلار طرفیندن داغیدیلمیش، اهالیسی قووولموشدور. او دؤوردن سونرا بو کندده آذربایجانلی یاشامامیشدیر.
ائرمنیستاندا افشار کلوان – کندی ده اولموشدور. بو کند ۱۷۲۸-جی ایلده ایروان ایالتی نین کارنی ناحیه سینده یئرلشمیشدیر. آوشار/اووشار ائتنوتوپونیمی نین موختلیف آرئاللاردا پارالئللری واردیر. بو توپونیمین آوشار واریانتی آذربایجان رئسپوبلیکاسی نین آغجابدیع رایونوندا دا مؤوجوددور. تدقیقاتچیلاردان بایرام احمدووون فیکرینه گؤره، بو توپونیم همین اراضیده یاشامیش طایفانین مشغولیتی ایله باغلیدیر. مؤلیف قئید ائدیر کی، بو طایفا قویونچولوقلا مشغول اولموشدور. ب. احمدوو بئله حساب ائدیر کی، آوشار/اووشار-قویون ساغما اوصولو دئمکدیر .
اووشار و آوشار توپونیملری نین اساسیندا دوران آپپئلیاتیوین اوو سؤزو اولماسی و توپونیمین اوو هوسکاری معناسینی بیلدیرمه سی فیکرینی ایره لی سورنلر ده واردیر. تدقیقاتچیلار ” آبشئرون ” توپونیمی نین افشار ائتنونیمی اساسیندا یارانماسینی قئید ائدیرلر. جنوبی آذربایجان اراضیسینده ده افشار/اووشار طایفا آدیندان دوزلمیش افشار، افشارجیک ائتنوتوپونیملری قئیده آلینیر.
افشارلار بؤیوک سلجوق دؤولتی نین بؤلونَرک ضعیفله مه سیندن سونرا، اون ایکینجی عصرین ایلک یاریسیندا بیر مودت موستقیل، بیر مودت ده عراق سلجوقلارینا باغلی شکیلده بیگ لیکلر قورموشدولار.
اونلارین قوردوغو خاندانلیق
قارامان اوغوللاری بیگ لیگی، افشار بویونون قارامانلی قولونداندیر. گئرمییان اوغوللاری بیگ لیگی، افشار بویونون گئرمییانلی قولونداندیر. آیدین اوغوللاری بیگ لیگی، گئرمییان اوغوللاری بیگ لیگیندن سونرادان آیریلان بیر بیگ لیک اولدوغوندان آوشار اولا بیله جگی دوشونولور. ساروخان اوغوللاری بیگ لیگی، افشار بویونون ساروخانلی قولونداندیر. ایران، آذربایجان و عوثمانلی تاریخینده اوزرینده اهمیتلی رول اوینامیش افشارلار اون ایکینجی عصرده ایچ آنادولویا کؤچ ائتمیشدیلر.
صفویلر دؤورونده فارس و خوزیستانداکی افشار اویماقلاریندان بیر قیسیمی نین آذربایجانا، خوصوصیله اورمویا گلیب یئرلشدیکلری تخمین ائدیلمکده دیر. افشارلار صفوی دؤولتینی قوران ۷ تورک قبیله سیندن بیریدیر. خوراسانداکی افشارلارین قیرخلی اویماغینا باغلی نادیر شاهین آذربایجان تاریخینده چوخ اهمیتلی ایشتیراکی اولموشدور.
کؤهنه صفوی سولاله سی نین نوماینده لری آرتیق فئودال عیانلاری و خالق آراسیندا اؤز نوفوذلارینی تامامیله ایتیرمیشدیلر و اؤلکه نی داغینتیدان خیلاص ائتمک ایقتیداریندا دئییلدیلر. نادیر اؤز نؤقطه-نظریندن یئگانه دوغرو یولا ال آتماق – تاخت-تاجین حقیقی صاحیبی اولماق ایسته ییر. بوندان اؤترو او یئنیدن قدیم تورک قایداسینا گؤره، موغان دوزونده قورولتای، بو دفعه بؤیوک قورولتای چاغیریر. بو قورولتایا حربی، مولکی و دینی عیانلاری، شهر و کند باشچیلارینی ییغیر. بورایا ۱۰۰ مینه یاخین آدام توپلانیر. بونلاردان اؤترو مسجید و بازارلار دا داخیل اولماقلا آغاج و قامیشدان ۱۲ مین مووققتی تیکیلی سالینیر. نووروز بایرامی گونو، ۱۷۳۶-جی ایلین ۲۱ مارتیندا نادیرقولو خان قورولتایا ایشتیراکچیلار آراسیندان یئنی شاه سئچمک تکلیفی وئریر. سؤزلرینی بونونلا اساسلاندیریر کی، اوچونجو شاه عباس هله کی، اوشاقدیر.
شاه ائلان اولونماسی مسله سی اورتایا چیخاندا، نادیر اؤزونو ظاهیرن ائله گؤستریر کی، گویا یورولوب، دوغرودان دا شاهلیغی ایسته میر، قورولتای آز قالا یالواریب اونون راضیلیغینی آلیر و تاج قویما مراسیمی کئچیریلیر. نادیر ” شاه ” سئچیلیر.
نادیر شاهین حاکیمیتی
نادیر شاه اؤز مؤوقئعیینی موحاریبه لرله مؤحکملندیریر و اونون حربی دوهاسی همیشه اونون کؤمگینه چاتیر. یئر اوزونده اونون قدر پارلاق حربی غلبه لر قازانمیش سرکرده لری بارماقلا سایماق اولار. نادیر شاه یوروشلره چیخماقلا هم ده اؤلکه نین ایقتیصادیاتینی دیرچلتمک، حاکیمیتده کی سولاله دییشیک لیگیندن ناراضی قالان قیزیلباش عیانلارینی وارلاندیرماقلا اونلاری اؤز طرفینه چکمک مقصدی گودوردو. ۱۷۳۷-جی ایلده نادیر شاه عوصیانا قالخمیش افغانلارا قارشی چیخیش ائدیر. هم هئراتی، هم ده قندهاری توتور. سونرا او، دؤیوشدن قاچقین افغانلارا سیغیناجاق وئرن هیندیستانا هوجوم چکیر. نادیرین قوشونلاری موقاویمت گؤرمه دن کارنالا (دئهلی نین شیمال-غربینده) قدر گلیب چیخیر و ۱۷۳۹-جو ایلین ۲۴ فئورالیندا بؤیوک موغول سولاله سیندن محمد شاهین اوردوسونو دارماداغین ائده رک، مارتین ۲۰-ده دئهلینی توتور. بؤیوک موغول دؤولتی اوزرینه پوللا آلتی میلیون روپیه لیک، قییمتلی داش-قاشلا ۵۰۰ میلیون روپیه لیک خراج قویولور. موغول دؤولتی اوردوسوز قالدیغیندان، موقاویمت گؤسترمه یه گوجو اولمور و نادیر شاها ایسته دیکلرینی وئریر. آلینمیش حربی غنیمت ۷۰۰ میلیون روپیه دیرینده حسابلانیردی. بونون بؤیوک بیر حیصه سی کلاتا آپاریلیر و نادیر غنیمتی اؤله نه جن بورادا ساخلاییر. همین قیسمینده دونیانین ان ایری بریلیانتی ساییلان ” کوهی-نور ” ( ” نور داغی ” ) آدلانان داش دا واردی. باشقا مشهور قییمتلی داشلار دا آز دئییلدی.
هیندیستانی توتدوقدان سونرا نادیر شاه سیندی اؤزونه تابع ائدیر و اورتا آسیایا یوروش ائدیر. گوجلو موقاویمته باخمایاراق، نادیر شاه ۱۷۴۰-جی ایلده بوخارا و خیوه خانلیقلارینی اؤز دؤولتی نین ترکیبینه قاتا بیلیر.
توتدوغو اؤلکه لرده سیلاحلی قارنیزونلار ساخلایان نادیر شاه ۱۷۴۱-جی ایلده داغیستان اوزرینه یئریییر. مسله بوراسیندا ایدی کی، نادیر هیندیستاندا ایکن داغلیلار تابع چیلیکدن چیخمیشدیلار. اوسته لیک، اونلارین دسته لری تئز-تئز دربند و شاماخی، کاخئتییا و جار-بالاکن ویلایتلری اوزرینه هوجوما کئچیردیلر. ۱۷۳۸-جی ایلده مانیک کندی یاخینلیغینداکی دؤیوشده نادیر شاهین قارداشی ایبراهیم خانین قوشونلاری داغلیلارین بیرلشمیش اوردولاری طرفیندن مغلوبیته اوغرادیلمیش، ایبراهیم خان و گنجه بیگلربیگی اوغورلو خان قاجار اؤلدورولموشدو.
نادیر شاه اؤزو ده داغیستاندا عینادلی موقاویمتله قارشیلاشیر. لاکین هر حالدا ۱۷۴۳-جو ایلین اوللرینده بیر نئچه غلبه قازانیر. گؤرونور، نادیر داغیستاندا اوزلشدیگی چتینلیکلردن سونرا اؤزونو سیندیرماماق اوچون اوزرینده اؤز آدی حک اولونموش پول دا بوراخدیریر. لاکین هر حالدا او، داغیستاندان گئری چکیلمه لی اولور.
داغیستاندا ضعیفله میش نوفوذونو برپا ائتمک مقصدی ایله نادیر شاه واخت ایتیرمه دن عوثمانلی ایمپئراتورلوغو ایله موحاریبه یه گیریر. بورادا دؤیوشلر عرب عراقینی اله کئچیرمک اوچون آپاریلیر. لاکین بو دفعه ده دؤیوشلر گاه بو، گاه دا او بیری طرفین اوستونلوگو ایله کئچیر و غلبه قازانیلمیر. بیر سبب ده بو ایدی کی، نادیر اؤز علئیهینه قالخمیش عوصیانلاری یاتیرماقدان اؤترو قوشونونون بیر حیصه سینی ایرانا و اونون اطرافینداکی اؤلکه لره گؤندرمیشدی. ۱۷۴۶-جی ایلده نادیر شاه عوثمانلی ایمپئرییاسی ایله باغلادیغی صولح موقاویله سینه گؤره، کؤهنه سرحدلر ساخلانیلیردی. ائله بو ایللرده نادیر شاه بحرئین، عومان و مسقط اوزرینه یوروشلر ده کئچیریر. اؤلکه نین پایتاختینی تالان ائدیلمیش ایصفاهاندان مشهده کؤچورور و بو شهرین یاخینلیغینداکی داغین باشیندا اؤزونه کلات آدلی بیر قالا (کلات قالاسی) قوردورور. نادیر شاهین خزینه سینی بورادا ساخلاییردی. قالانین تیکیلمه سی آغلاگلمز چتینلیکلر یارادیر. آذربایجان تورکلری بورایا ۱۰ تونلارلا آغیرلیقدا مرمر طبقه لر گتیریردیلر.
ایل
شیکاک از اکراد بومی سوریه و شهر حلب بودند که از زمان سلطان طهماسب صفوی
وارد خاک آذربایجان شدند و از همان بدو ورود مکراراً باعث زحمت و کشت و
کشتار و قتل و غارت در حدود غربی ایران شدند.
بعد از مرگ محمد آقا ریاست ایل بدست جعفر آقا برادر بزرگتر اسماعیل رسید. نیکلای دوم تزار روسیه جعفر آقا را به همراه عبدالرزاق خان و سید طه شمدینان برای تحبیب و تحریک به روسیه دعوت کرد(1906) پس از این واقعه حاکم تبریز از عاقبت کار نگران و سال بعد پس از مراجعت وی به ایران در یک طوطئه وی و دونفر همراهش را در تبریز به قتل رساند(1907) این کار کینه بزرگی در اسماعیل آقا ایجاد کرد. او در جنگ های مشروطه با سردار ماکو متحد شد و در جنگ سکمن آباد در خوی ، موجب شکست مجاهدان از سردار ماکو گردید. در این میان با کاپیتان دیکسن وابسته نظامی بریتانیا در وان روابط نزدیکی داشت. سیمیتقو در 25اسفند 1296مارشیمون رهبر جیلوها را ترور کرد که به قتل عام مردم کهنه شهر ، سلماس و ارومیه منجر شد. خود نیز در اثر حمله جیلوها به عثمانی فرار کرد. در 22فروردین 1297 به قتل و غارت ارامنه وان دست زد. در سال 1909 دکتر پاکارد رییس نمایندگی آمریکا در ایران شروع به دادن پول و تجهیز اکراد نمود. در کتاب ارومیه در محاربه عالم سوز ص 36 میخوانیم : امروز یک صاحب منصب افغانی به نام شیر بهادر از طرف انگلیس ها از موصل وارد ارومی شد. از قراری که معلوم شد مشارالیه برای مذاکره با اکراد ماموریت مخصوص دارد. در ص 252 همان کتاب : دکتر پاکارد به اکراد ایران و عثمانی هرهفته 4قران برای هر نفر حساب کرد�^���0D و مال دو هفته را یک جا میدهد. آنها هم فورا اسلحه خودشان را تکمیل می کنند . این مسئله باعث گردید در مدت کمی تا 1500نفر کرد مسلح در شهر حاضر گردد. همین مورد در کتاب رحمت الله توفیق نیز عینا تکرار میشود. در رمضان همان سال اکراد در قریه قره حسنلو باعث کشتار و غارت میشوند.
حال عمر خان پس از 32روز اقامت در ارومیه ارابه ها تهیه نموده و اسباب و اثاثیه کافی و طلاجات و هر آنچه زیر شکنجه از اهالی به یغما برده را با ده هزار لیره عثمانی برداشته و به طرف چهریق حرکت می کند.
از فجایع دیگر اجاره دادن مردم توسط سیمیتقو است ریال به نحوی که یکی از متمولین را مثلاً به یکی از بیگ زادگان کرد به 300تومن اجاره داده و پول را نقدا گرفته و سند میدهد ، اوهم آمده علاوه برسیصد تومن ، 200تومن هم بابت منفعت از آن شخص طلب می کند !!!
فاجعه کشتار اسیران ژاندارم توسط سیمیتقو:
والی بیحال و عافیت طلب تبریز(حاج مخبرالسلطنه)، به ماژور(سرگرد) ملک زاده دستور میدهد گردان 14 ژاندارم را از راه بندر دانالو به مهاباد (سویوق بلاغ) برده و به دفع شر سیمیتقو بپردازد. ملک زاده اعزام چنین نیروی ضعیفی را بسیار خطرناک دانسته و اعتراض میکند. استدلال وی کارساز نمی افتد . سیمیتقو وقتی از اعزام نیروبه پادگان مهاباد مطلع میشود با قشون کافی به سرعت حرکت کرده و بعد از شکست نیروهای دولتی اسیران را در یک اقدام بیسابقه شخصا با آتش مسلسل اعدام میکند. این واقعه در ساعت 30/14 روز 13مهر 1300شمسی اتفاق می افتد و تنها 4نفر زنده می مانند. اسامی بازماندگان به شرح زیر است :
هاشم امین (ستوان دوم)، محمد مظهری (ستوان دوم)،اسکندر محال بیگی(ستوان)، مهدی نورایی(ستوان) اینان زخمی شده و از زیر شهدا شبانه برخاسته و خود را به قوشاچای میرسانند. سرگرد ملک زاده و سلطان محمد آلپ هم در مقابل فدیه بعدا آزاد میشوند. ازجمله شهدای این واقعه یکی هم اسدخان تبریزی بوده که یک چشمش را هم قبلا در جنگ با اکراد ازدست داده بود. بدینسان صدها فرزند آذربایجان در اثر بی لیاقتی و بی مبالاتی والی تبریز جان خود را از دست میدهند. از وقایع قابل ذکر این روز کشته شدن تعداد زیادی از مردم مهاباد بخصوص اکرادی که در مهاباد زندگی میکردند قابل ذکر می باشد. بعد از قتل عام اول سویوق بلغ به شرحی که در سلسله مقالات قتل عام در آذربایجان را فراموش نکنیم توسط روس ها و قتل عام دوم توسط سیمیتقو اکثریت اهالی مهاباد را کرد ها تشکیل میدادند ، ولی تا انقلاب بهمن 57نیز تعداد زیادی خانواده های ترک در این شهر زندگی میکردند که در اثر تهدیدات و قتل و غارت اکرد در اول انقلاب اکثر این خانوادها همراه با خانواده های ترک شهرهای خانا و اشنویه و جلدیان مجبور به جلای از وطن شدند.
جنگ اول شکر یازی:
امیر ارشد قره جه داغی با قوای خود مشتمل بر 3000نفر از شرفخانه همراه 1500ژاندارم و قوای تحت فرماندهی سردار ماکو در 28 آذر سال 1300شمسی در اطراف قریه شکر یازی سلماس با اشرار برخورد پیدا کرده و سواران سیمیتقو طی جنگ سختی که در میگیرد تاب نیاورده و فرار میکنند. خبر این پیروزی در ارومیه موجب جشن و سرور می شود. در این میان سردار قره داغی از پشت و توسط یکی از قره داغی ها که گویا با وی بد بوده شهید میشود . لشگر بی سردار در نبود فرمانده خود شکست خورده و به زحمت بقیه لشگریان خود را به خوی میرسانند.
سیمیتقو و بیگانگان :
شیخ طه و سیمیتقو از سال 1919 میلادی چندین بار با ویلسن فرستاده انگلیس ها ملاقات کرده و اسلحه و پول از وی گرفته بود . در سال 1921 نیز از سایکس کمک میگرفت . همچنین سیمیتقو از مصطفی پاشا فرستاده باشگاه کرد های ترکیه نیز اسلحه و مهمات تهیه می کرد. در مقابل قول داده بود تا وان ، تیبلیس ، سیواس ، حکاری و ارزروم را از وجود ترک هی طرفدار آتا ترک پاک کند. همچنین قول حمله به ترک ها را در رواندوز به انگلیس ها داده بود.
سیمیتقو فرستادگانی نیز حهت تماس با روس ها (در این موقع بلشویک ها مصدر امور بودند) به باکوفرستاده بود ، ولی گویا روس ها مایل بودند به رضا میرپنج که مدارج ترقی را طی میکرد کمک کنند.
جنگ قوشاچای (آوریل 1922)
خالو قربان کرد که به نهضت جنگل خیانت کرده (خیانت و عدم صداقت در عهد و پیمان یکی از مشخصه های کرد ها است)و شخصا سر میرزا کوچک خان را از تن جدا کرده به همراه 500کرد دیگر در بنیه سپاه ژنرال شیبانی در میاندوآب (قوشاچای)متمرکز میشوند. هجوم به مهاباد شروع میشود افرادخالو قربان به وی خیانت می کنند و فراری میشوند و خالو قربان نیز کشته میشود. رضا میر پنج نمی تواند عشایر کرد را با خود همراه کرده و جنگ با سیمیتقو را ادامه دهد. از این پیروزیهای آسان که در اثر بی لیاقتی قشون سردار سپه (رضا خان ) حاصل میشود غرور خاصی سرتاپای سیمیتقو را در بر میگیرد. و این غرور باعث میشود سیمیتقو بزرگترین اشتباه خود را بکند . در ژوئن 1922سیمکو در شمدینان با حیدر بیگ والی موصل دیدار میکند. از چند و چون مذاکرات کسی اطلاعی ندارد ولی این مذاکرات باعث بد گمانی انگلیس ها به سیمیتقو میشود.
جنگ دوم شکریازی:
ژنرال جهانبانی با یک تیپ زبده و گردانی متشکل از داوطلبان ارمنی به فرماندهی سرهنگ روس بگ زورابف در مجموع 8000سرباز در 23ژوئیه از سلماس و استقامت شکریازی به چهریق حمله میکنند. پیاده کرد چهار بار حمله میکند ولی هر بار شکست میخورد. سواره نظام کردها هم با دادن تلفات سنگین عقب مینشیند. سیمیتقو علیرغم داشتن 10000نیرو شکست می خورد. ناچار به ساری داش پناه میبرد ، اکنون 1000نفر بیشتر ندارد. از آنجا نیز به ترکیه فرار میکند. در آنجا نیز به کمین سواران ترک خورده و زن ، پسر و برادرش کشته میشوند. در اکتبر 1922 سیمیتقو خودش را به اربیل در عراق میرساند. یک پسر 6ساله اش هم اسیر شده بود. اربابان انگلیسی در آنجا به وی پناه میدهند ولی آن ارج و قرب سابق را ندارد.
بعد از یکسال ناگهان غیب میشود و دوباره سر از ایران در می آورد. در 1925سیمیتقو به حضور رضا خان که حالا شاه شده میرسد و ابراز بندگی مادام العمر میکند.
از جریان ملاقات سیمیتقو افسانه ای ساخته اند که گویا رضا خان در دشت سلماس در راه سفر بازگشت از ارومیه با عده کم به حالت غافلگیری در تیر رس سیمیتقو بوده ولی از هیبت او سردار کرد نتوانسته وی را به قتل برساند. ولی این حکایت چندان واقعی به نظر نمی رسد زیرا برابر برخی اظهارات ارتشی ها رضا خان از تبریز به خوی و سلماس آمده و یک شب را مانده و پس از ملاقات با سیمیتقو به تبریز برگشتهو علتی نداشته که سیمیتقو در بازگشت رضا شاه را نکشد و یک اشتباه را دوبار تکرار کند، همینطور رضا خان نیز نمی توانسته یک اشتباه به این بزرگی را دوبار تکرار کند و از راه جداگانه ای میبایست برمیگشته است.
داستان کشته شدن سیمیتقو
بعد از جنگ دوم شکریازی سیمیتقو حکم آدم بی خانمان و خانه بدوش را پیدا میکند . بعد از دو سال اجازه میگیرد دوباره به ایران برگردد. (سال 1303)در 1305 بعد از شورش سربازان در پادگان سلماس و کشته شدن سرهنگ یوسف خان دوباره طغیان کرده و به سلماس حمله می کند ولی سربازان طی جنگ سختی اورا فراری میدهند. رسم کردها است که سخت حمله می کنند ولی وقتی دیدند مقاومت جانانه است همیشه فرار را برقرار ترجیح میدهند. سیمیتقو بعد از این تاریخ دایما فرای بود و در 30تیر 1309طبق نقشه سرهنگ صادق خان نوروزی در اشنویه به قتل رسید . در این جریان پسرش خسرو نیز زخمی میشود. عمرخان نیز زندانی و پس از شهریور 20آزاد میشود.
