گنبد سلطانیه یکی از سه بنای آجری جهان است که در دوران سلطان محمد خدابنده در مدت ۹ سال احداث شده است. گنبد سلطانیه پس از »سانتاماریا« کلیسای جامع مریم مقدس در فلورانس ایتالیا و مسجد »ایاصوفیا« استانبول سومین بنای عظیم تاریخی در جهان است که در محدوده ۳۵ کیلومتری شرق زنجان واقع شده است. این بنای عظیم تاریخی نخستین بنای آجری جهان و باشکوه ترین بنای اسلامی است که در دوران سلطان محمد خدابنده در مدت ۹ سال ساخته شده است، این بنای تاریخی دارای ۵/۴۸ متر ارتفاع و دارای هشت ایوان مرتفع و نزدیک به ۵۰ اتاق و حجره است. در سال ۷۱۰ هجری قمری کار ساختمانی شهر سلطانیه پایان یافت و این شهر پس از تبریز، بزرگترین شهر امپراطوری ایلخانی است. ثبت این گنبد از سوی سازمان یونسکو به عنوان شاهکار معماری اسلامی ، به مثابه نگینی درخشان بر این گنبد خشتی است، به همین سبب سال هاست پذیرای گردشگران داخلی و خارجی است. گفته می شود در ساخت گنبد بزرگ شهر فلورانس از این گنبد الگوبرداری شده است، خود گنبد از کاشی های فیروزه ای رنگ پوشیده و سقف داخل اطاق های بالا با گچ بری های و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته است. در حاشیه طاق ها آیات قرآنی و اسما الله با خط جلی نوشته شده است و حکاکی هایی در آجرهای دیوارها و سقف های رنگین بنا نیز دیده می شود. گنبد سلطانیه که قرن هاست پابرجا و استوار، یکتا و بی رقیب در وسط جلگه خودنمایی می کند، یادگاری است از شهری که روزگاری ، قلب امپراتوری ایلخانان بوده است. بی شک این گنبد یک اثرِ منحصر به فرد و شاهکار هنرِ معماری است و در مقایسه با آثار مشابه ، نقطه اوج موفقیت معماری را نشان می دهد. از نظر معماری ، این مقبره تقلید از هیچ بنایی نیست بلکه اختراعی است برای ساختن بنایی به این بزرگی مرکب از برج هشت گوش و گنبد مکعب ، این بنای تاریخی دارای سه درِ ورودی بزرگ بوده است که امروز درِ ورودی اصلی آن بسته شده است. بنا دارای هشت پلکان مارپیچی و یا حلزونی است که در بین جرزها جای گرفته و به طبقات بالا و ایوان ها راه دارند، بر فراز چهار ایوان اصلی و بزرگ ، چهار پنجرة بزرگ قرار دارد که روشنایی داخل بنا را تأمین می کنند و همچنین از این پنجره ها جهت تشخیص زمان نیز استفاده می شده است. با ملاحظه دقیق این بنای عظیم به نظر می رسد که علاوه بر محل آرامگاه اصلی که شامل ساختمان مرکزی گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، بناهای دیگری در جنب آرامگاه ساخته شده بوده است . این گنبد عظیم که یکی از بزرگ ترین گنبدهای تاریخی اسلام است ، چندین بار مرمت شده است )در زمان صفویه و قاجاریه ( و در حال حاضر هم تعمیرات اساسی آن ادامه دارد. سلطانیه بزرگِ دیروز و شهری که روزی قلب حکومت ایلخان در آنجا می زد و فرامین آنها از آنجا صادر می شد، قدرت و عظمت و شکوهی داشت که امروز از آن فقط گنبد فیروزه ای رنگ سلطانیه ، آرام و استوار در آن دشتِ گسترده به یادگار نشسته است.