شهاب­الدین ابوالفتح یحیی بن سهروردی در سال ۵۴۹ هـ در روستای سهرورد از توابع شهر زنجان به دنیا آمد و در سال ۵۸۷ متهم به الحاد گردیده و به قتل رسیده است این فیلسوف عالیقدر و شاعر و سخنور بزرگ، تحصیلات ابتدایی خود را در مراغه به پایان رسانده، بر علوم فقه و فلسفه تسلط کامل یافته و در پی کسب کمالات بیشتر اکثر شهرای خاورمیانه را زیر پا نهاده و به دنبال تکمیل علوم دینی رفته است و درنتیجه‌ی استعداد شایان و تلاش بی­وقفه‌اش درفلسفه به حدی رسیده است که یکی از چهار مکتب اصلی اسلام یعنی اشراقیه را بنا نهاده است و آثار زیادی در علم و فلسفه نوشته است که « حکمه­الاشراق» یکی از برجسته‌ترین آثار و شاهکار اصلی اوست. شمس­ الدین شهروزی از شاگردان او ۴۹ اثر او را نام برده است که حدود نیمی از این آثار امروزه در دست است و در دانشگاه‌های جهان مطالعه می‌شود. او، علاوه بر فلسفه و حکمت در مورد آثار ادبی، بدیعی نیز نظرات بسیار قابل توجهی دارد که نشان از استعداد هنری و ذوق ادبی او دارد. به طوری که حتی برای بیان اندیشه‌های فلسفی‌اش از حکایات و داستان استفاده کرده و برای ابلاغ اندیشه‌هایش به مردم از فرم‌های هنری بهره گرفته است. دوران حیات سهروردی یکی از مهم‌ترین و پربارترین دوران تاریخ فلسفه‌ی مشرق زمین به شمار می‌آید. او علاوه بر تحصیل در پیش بزرگان زمان « به قوت ذکاء و حدت ذهن، پاکدلی و نیک اندیشی بر بسیاری از حقایق راه جست و به همین سبب او را “المؤید بالملکوت” لقب داده اند».(۲ او سی و هشت سال بیشتر نداشت که متعصبان او را به الحاد متهم کرده و خون او را مباح شمردند. صلاح­الدین ایوبی فرمانروای مصر و شام فرمان قتل او را صادر کرد. آثارمعروف او عبارتند از: منطق التلویحات، کتاب الماقومات، کتاب­المشارع و المطارحات، رساله‌ی فی اعتقادالحکما، قصه‌ی الغربه ‌الغربیه‌ی، رساله العشق، لغت موران، آواز پر جبرئیل، صفیر سیمرغ، اللمحات، الالهیه‌ی، لوامع­الانوار، فی حاله الطفولیه، عقل سرخ، پرتو نامه، یزدان شناخت، چندین کتاب و رساله‌ی دیگر. فلسفه‌ی اشراق از فلسفه‌ی افلاطون سرچشمه گرفته و سپس در حوزه‌ی علمی اسکندریه نضج یافته است. در طول قرن‌ها تکامل یافته و شیخ سهروردی آن را به کمال رسانده است و به همین دلیل او را « شیخ اشراق» نامیده‌اند. او علاوه بر فلسفه‌ی افلاطون و پیروان طریقت او، از فلسفه‌ی متداول در ایران و آذربایجان نیر بهره‌ها گرفته و آن را سر و سامان داده است. آثار او بیشتر آموزشی است و برای این کار، از استعداد ادبی خویش بهره گرفته است. هر چند که امروز سهرورد دهی بیش نیست اما به گواه مورخان و کتاب­های تاریخی، این شهر در گذشته­ها شهری معتبر بوده و بزرگانی را در دامن خود پرورده است که هر یک در علم و تقوا صاحب نام بوده­اند از جمله می­توان از شیخ ابوالنجیب سهروردی و شیخ شهاب­الدین سهرودی و شهاب­الدین ابوالفتح سهروردی نام برد آثار این بزرگان اینک در چهار گوشه عالم اسلام چون منبع و ماخذی معتبر مورد استفاده دانشمندان و عالمان است. شیخ شهاب­الدین یحیی بن حبش بن امیرک سهروردی شخصیت والایی است که با خدمات فلسفی و فرهنگی خود، نهضت فکری دامنه داری در جامعه اسلامی به وجود آورد و جامعه را از رکود و جمود فکری نجات بخشید. او در برابر حکمت مشائی که کسب علم را صرفاً از راه استدلال عملی می­دانست، راه اشراق یعنی راه ذوق و عیان و کشف را نیز گشود و اعلام کرد که علاوه بربرهان عقلی می توان از طریق مجاهده و تصفیه نفس نیز به کنه حقیقت پی برد. وی در سال ۵۴۹ هـ ق در سهرورد بدنیا آمد. در پی کسب دانش به مراغه، اصفهان، حلب، دیار بکر و ماردین رفت و از محضر اساتید بزرگ زمان علم آموخت. حدود پنجاه اثر نگاشت که از آن جمله­اند ـ حکمه الاشراق تلویحات ـ مقاومات ـ رساله­العشق ـ رساله­الطیر ـ عقل سرخ ـ صفیر سیمرغ ـ آواز پر جبرئیل و… شیخ تعصب و تقلید را در مسائل علمی و فلسفی نکوهش کرده،[۲] دوستداران فرهنگ را به تحقیق، تفکر، استنباط و اجتهاد تشویق کرده است. مکتب اشراقیه در اندک زمانی سرزمین پهناور اسلامی را فراگرفت ولی آنانکه منافعشان در خطر بود به دسیسه چینی پرداختند و صلاح­الدین ایوبی را به قتل او ترغیب کردند تا اینکه در سال ۵۸۷ هـ ق او را بدار آویختند. حکمت پر فیض شیخ اشراق در طول ۸۰۰ سال گذشته همواره منبع الهام صدها عالم و دانشمند بوده و دهها تن از عالمان، آثار شیخ را شرح کرده­اند و صدها کتاب در خصوص زندگی و عقاید شیخ به زبان­های فارسی، ترکی، عربی و زبان­های اروپایی نوشته­اند. شیخ اشراق در عمر کوتاه خود کارهای ادبی و فلسفی بسیاری انجام داد. کتاب­ها و رسالات فراوانی برشته­ی تحریر کشید و در آن ها به بیان نظریات خود پرداخت مهمترین کتاب وی حکمه­الاشراق است که به بیان اصول حکمت اشراقیه پرداخته است. شیخ، برای اثبات روش خود به شیوه استدلالی عمل می­کند و خود در این باره می­گوید و من آنچه را یافته­ام باور دارم و برای خود نیازی به برهان و استدلال ندارم و اگر استدلال و برهانی اقامت کرده­ام در مقام تعلیم و آموزندگی می­باشد. وی در کتاب «تلویحات» راه خود را با استدلالیون جدا می­کند و بیان می­دارد اهل استدلال و برهان اگر چه نهایت دقت را کرده­اند و بسیاری از غوامض را شرح کرده­اند لیکن بر بسیاری از راز های نهایی عالم همچنان نا آگاه اند «سپس کتاب مقالات» را به منزله لواحق کتاب تلویحات می­نویسد. وی در کتاب «المشارع و المطارحات» این عقیده را بیان می­کند که «هر آن کس که در علوم بحثی مهارت کامل نیافته باشد او را راهی به دریافت حکمت اشراق نباشد و لازم است که این کتاب قبل از حکمه­الاشراق مورد مطالعه قرار گیرد». شیخ از نظر قدرت قلمی در مقامی بس والا قرار داشت و از هنر خود برای تبیین نظریاتش بهره می­گرفت. او در بیشتر رساله­ها و کتاب­هایش از اصول حاکم بر ادبیات آن دوره یعنی گفتگوها از زبان حیوانات سود می­جوید، از جمله در « عقل سرخ » سیر و سلوک را در لباس پرنده “باز” انجام می­دهد. در «لغت موران از زبان حشرات حکایت خود را دنبال میکند. «صفیر سیمرغ» در کسوت مرغان به سیر و سلوک می­پردازد». د ر «رساله­الطیر» نیز همین روش را در پیش می­گیرد. در کتاب « آواز پر جبرئیل» و «روزی با جماعت صوفیان» بینش خود را با حکایاتی بیان می­دارد. در پرتو نامه، الواح عمادیه، هیاکل النور به مسائل فلسفی می­پردازد در رساله « در حقیقت عشق » اساس آفرینش را استوار بر عشق می­داند. در « بستان قلوب» به تفسیر معجزات و خوارق عادات می­نشیند و در رساله­ی « یزدان شناخت » مسائل اسلامی را اثبات می­کند. در « رساله الابراج » دستورات و توصیه­هائی برای اهل سیر و سلوک می­دهد و مهمترین کتاب وی «حکمه الاشراق» است که جامع نظریات وی را بیان می­کند و روش او را نشان می­دهد. همواره پایش در راه بود و سرزمین­های وسیعی را درنوردید و دنیائی را به نور اندیشه­های والایش روشن ساخت و در طول ۸۰۰ سال، الهام­بخش بسیاری از اندیشمندان و رهروان طریقت ها شد. صد ها عالم و فقیه و عارف بر آثار او شرح نوشتند از جمله شمس­الدین محمد شهرروزی، علامه شیرازی، ابن کمونه جلال­الدین محمد ابن اسعد دوانی، عبدالرزاق لاهیجی، نصیرالدین طوسی، میر محمدباقر داماد، ملاصدرا شیرازی ملا هادی سبزواری و… و امروزه افکار والایش بر تارک علوم اسلامی می­درخشد و بر عالم اسلامی پرتو می­افشاند. قیزیل عقل[۳] حمد اولسون او تانرییا کی هر ایکی دنیانین ملکی اونون الینده­دیر. هر نه واریدی وارلیغی اونون وارلیغینیدان ایدی. هر نه اولاجاقدیر وارلیغی اونون وارلیغیندان اولاجاقدیر. “هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن و هو بکل شئیٍ بصیر”. صلوات و آلقیش اولسون اونون خلقه گؤره گؤنده­ردیکلرینه. اؤزه­للیک‌له محمد مختاره کی پیغمبرلیک اونونلا قورتولدو، و دین یاردیمچیلارینا و عالم­لرینه تانری نین بهشتی اونلارین هامیسینا. عزیر یولداشلاردان بیریسی مندن سوروشدو کی قوشلار بیر – بیرینین دیلینی دوشونرلرمی؟، دئدیم بعلی دوشونرلر، دئدی هاردان بیلیرسن؟ دئدیم حقیقتی تصویره چکن چون ایسته­دی اولده منی یوخدان وارا گتیرسین، منی قوش شکلینده یاراتدی و من اولان ولایتده آیری قوشلار دا واریدی، بیزلر بیر ـ بیریمیزله دانیشیردیق و ائشیدیردیک و بیر بیریمیزین سؤزونو دوشونوردوق. دئدی اوندا نئجه حال بو مقاما چاتدی، دئدیم بیر گون قضا و قدر شکارچیلاری تقدیر تورونو آچدیلار و ارادت دانه­سینی سپیدیلر و بئله­لیکله منی اسیر توتدولار. سونرا او ولایتدن ـ کی بیزیم یوردوموزودو ـ آیری ولایته آپاردیلار، اوندا هر ایکی گؤزومو باغلادیلار و دؤرد ترسینه بند منه باغلادیلار و اون نفر موکل ائتدیلر. بئشی­نین اوزو منه ساری و داللاری ائشیگه ساری، و بئشینین دالی منه ساری و اوزلری ائشیگه، منی حیرت عالمینه سالدیلار، او قدرکی اؤز یوردومو و بوتون بیلدیگیمی اوندوتوم، دوشونوردوم کی من اوّلدن بئله ایمیشم. بیر زمان کئچدیکدن گؤزومو آچدیلار. آزجا گؤرمه­میشیدیم و حیرت ائدیردیم تا هر گون یاواش یاواش گؤزومو چوخراق آچدیلار و شئی‌لر گؤروردوم کی اوندان حیرته دالیردیم. آنجاق گؤزومو بوتون آچدیلار و دنیانی اولدوغو کیمی منه گؤستردیلر. من، منه باغلانمیش بنده­لر باخیردیم و موکل­لره، اؤز اؤزومه دئییردیم اولاجاقدیرمی بو دؤرد ترسینه بندی مندن آچسینلار و بو موکل­لری مندن گؤتورسونلر و منیم قانادلاریم آچیلسین؟، اولسون کی بیر آن گؤیده اوچام و بنددن قورتولام؟ بیر زاماندان سونرا بیردن بو موکل­لری اؤزومدن غفلتده گؤردوم. دئدیم بوندان یاخشی مجال تاپمایاجاقام، بیر بوجاقا سوزولدوم و ائله بندیله آخسیا – آخسیا چؤله ساری اوز قویدوم. او چؤلده بیر کمیسه نی گؤردوم گلیری، قارشینا چیخدیم و سلام وئردیم. چوخلو محبتله جواب وئردی. او کیمسه­یه باخدیقدا ساققالی و اوزونون بویاسی قیرمیزیدی، فکر ائتدیم کی گنج­دیر. دئدیم ای گنج – جاوان هاردان گلیرسن؟ دئدی اوغول، بو خطاب خطادیر، من یارانیشین بیرینجی اوغلویام، سن منی گنج سسله­ییرسنمی؟ دئدیم نه­دن ساققالین آغارمویوبدور؟ دئدی ساققالیم آغدیر و من ایشیقلی بیر قوجایام، آمما او کیمسه کی سنی تورا سالیب، ترسینه بندلری سنه باغلاییب و بو موکل­لری قویوبدور. بیر زماندیرکی منی قارا قویویا سالیپدیر. منیم قیزیل کؤردویون بویام اوندان­دیر. یوخسا من آغام و ایشیقلی، هر آغلیق کی ایشیق اونا تعلق تاپار قارا ایله قاریشدیقدا قیزیل گؤرونر: گئجه­نین باشلانغیجیندا شفق و صبحون آخیرینده که آغدیر و گونش ایشیق اونا متعلق دیر و بیر طرفی ایشیغا ساری اولدوغونا گؤرونور و اون دؤرد گئجه­لیک آی چیخاندا ـ ایشیقلی اؤزگه‌دن اولورسادا ـ آمما ایشیق اونا موصوفدور، بیر طرفی گونشه ساری­دیر و بیر یونو گئجه ایله، قیرمیزی گؤرونور، چیراغین دا همین صفتی واردیر، آلتی آغ اولور و اوستو قارا توستو، اود ایله توستو آراسی قیزمیزی گؤرونور و بو نا بنزه‌ر و مشابه مثاللار چوخدور. سونرا دئدیم ای قوجا هاردان گلیرسنمی؟ دئدی قاف داغینین دالیندن کی منیم یوردوم اورادیر و سنین یوردون دا اورا ایدی. آمما سن او نوتموسان. دئدیم بو یئرده نه ائدیردین؟ دئدی من سیاحام و همیشه دنیانین دؤرونه دولانارام و عجایب شئی­لر گؤره­رم. دئدیم بو عجیب شئی­لردن دنیادا نه گؤردون­مو؟ دئدی یئددی شئی: بیرینجی قاف داغی کی بیزیم ولایتدیر، ایکینجی گئجه یانان گوهر، اوچونجو طوبا آغاجی، دؤردونجو اون ایکی دزگاه، بئشنجی داوودی زره، آلتینجی بلارک تیغی، یئددینجی یاشاییش سویو، دئدیم بوندان منه بیر حکایت سؤیله. دئدی بیرینجی قاف داغی دنیا چؤره سینه دولانیبدیر و اون بیر داغدیر، سن بنددن قورتولاندا او رایا گئده­جکسن، چونکی سنی اوردان گتیریبلر و بوتون شئی­لر کی واردیر آنجاق اوّلده‌کی شکلینده گئده‌جکدیر. سوروشدوم کی نئجه اورایا یول تاپاجاقام؟ دئدی یول چتین­دیر، اوّل ایکی داغ قارشیدا واردی ایستی ـ سویوقون حدی اولماز. دئدیم آساندیر ایستی اولان داغی قیشدا کئچه­رم و سویوق اولان داغی یای فصلینده. دئدی خطا ائتدین، او اؤلکه­نین هاواسی هئچ فصلده ثابت دئییلدیر. سوروشدوم بو داغین یولو نه قدردیر؟ دئدی او قدرکی اوّلکی یئره چاتا بیلرسن، پرگار کیمی هر زامان اوجو دایره­نین اورتا نقطه­سینده اولسا و بیر اوجو خط اوسته، دولاندیقجا همان یئره چاتارکی اوّلده اورادان کئچمیشدیر. دئدیم بو داغلاری ده­لیب بیر باجادان ائشیگه چخماق اولارمی، دئدی ده­لمک ده اولماز، آمما استعدادی اولان بیر کیمسه ده­لمه­میش بیر آندا کئچه بیلر، بلسان یاغی کیمی، الین ایچینی گونش قاباغینا توتاسان قیزیشار و اوندا بلسان یاغیندان بیر دامجی الین ایچینه دامچیلدادسان الین دالیندان چیخار، اوندا اولان خاصیتی اوچون. پس سن ده او داغدان چیخارسان، اوندا اولان خاصیته گؤره. پس سن ده او داغدان کئمچک خاصیتی اله گتیرسن­سه بیر آندا ایکی داغدان کئچرسن. دئدیم او خاصیتی نئجه اله گتیرمک اولار؟ دئدی سؤز آراسیندا دئییرم دوشونسن­سه. دئدیم بو ایکی داغدان کئچرسم او بیری آسان اولارمی یا یوخ؟ دئدی آسان اولار بو شرط ایله کی او کمیسه بیله، بعضی­سی اؤزلری همیشه بو ایکی داغدا اسیر قالارلار و بعضی­لری اوچونجو داغا چاتارلار و اوردا قالارلار، بعضی­سی دؤردونجو، بئشینجی و هابئله اون بیرینجی داغدا، هر هانسی قوش زرنگ اولورسا قاباقا گئده‌ر. دئدیم ایندی کی قاف داغینی شرح وئردین، گئجه یانان گوهری ده حکایت ائت. دئدی گئجه یانان گوهر ده قاف داغیندادیر، آمما اوچونجو داغدیر و اونون وارلیغیندان قارانلیق گئجه ایشیق اولار، آمما همیشه بیر حالدا قالماز. اونون ایشیقلیغی طوبا آغاجیندان­دیر. بو یؤنده­ن کی بوتون ایشیق گؤرسه­نر بیر ایشیق گیلدیر توپ کیمی، چون اونون یاریسی اویانا دوشرکی طوبا آغاجینا یاخین راقدیر، اونون دایره­سیندن بیر قدری قارا گؤرسه­نر و قالانی ایشیق، و هر وقت طوبا آغاجینا یاخین­راق اولار ایشیغیندان بیر آز قارا گؤرسه­نر. بو یؤنه ساری کی سنسن، آمما طوبا آغاجینا ساری ائله­لیک یاری ایشیق اولار، چون بوتون طوبا آغاجینین قارشینا دوشر بوتون سنه ساری قاراگؤرونر و طوبا آغاجینا ساری ایشیق، یئنه آغاجدان اوزاقلاشار سنه طرف ایشیقلیغی چوخالار، چونکی ایشیق ترقی­ده­دیر؛ آمما اونون ماده­سی چوخراق ایشیق آلار و قارانلیق آزالار و هابئله، تا یئنه قارشینا دوشر او زامان بوتون ماده­سی ایشیق آلار و بو اونا بنزه­ر کی بیر توپو ده­له­سن آرادان و او ده­لیگه بیر شئی کئچیرده­سن، او زامان بیر طاسی سویونان دولدوراسان و بو توپو او طاسین باشینا قویاسان ائله کی توپون یاریسی سودا اولسون. ایندی بیر آندا توپون بوتون چؤره­سینی سو آلمیش اولا. آمما بیر کیمسه اونو سویون آشاغیسیندان گورسه همیشه توپون یاریسینی سودا گؤرموش اولار. یئنه او گوره­ن کی دوز طاسین آلتیندان گؤرور بیر پاراسینی او یانلیق گؤره­ر کی دوز طاسین آلتیندان گورور بیر پاراسینی او یانلیق گوره­ر کی طاسین آراسی­دیر. توپون یاریسینی سودا گوره بیلمز، او قدرکی او طاس آراسیندان بیر یؤنه ساری میل توتار، بعضی­سی او توپدان کی گؤره­نین گؤزو قارشیندا دئییل گؤرمک باجارماز، آمما اونون یئرینه بو آیری یؤنده­ن بیر آز سودان بوش گؤره­ر و هرنه قدر طاسین کنارینا چوخ نظر سالسا سودا آزراق گؤره­ر و سودان بوش، طاس کناریندان دوز باخارسا یاریسینی سودا گؤره­ر و یاریسینی سودان بوش. یئنه چون طاس کناری­نین اوستوندن باخار آزاراق سودا گؤره­ر. بیر کیمسه دئسه کی طاسین آلتیندا سو گؤرمک اولماز و هابئله توپون آلتیندا، بیز اونا دییه­ریک کی گؤرمک اولار. طاس گؤزگودن ایدی یا بیر لطیف شئی­دن، ایندی اوراکی توپدور و طاس گؤره­ن هر ایکی­سی­نین دوره سینه دولانار تا بئله­لیک­له گؤره بیلر، آمما اورادا گئجه یانان گوهر و طوبا آغاجی دا مثال کیمی گؤره­نین دوره­سینه دولانار. پس قوجایا دئدیم طوبا آغاجی نه­دیر و هارادا اولار ؟ دئدی طوبا آغاجی بؤیوک بیر آغاجدیر کی کیمسه بهشت اهلی اولورسا بهشته گئدنده او آغاجی بهشتده گؤره­ر و بو اون بیر داغ آراسیندا بیر داغ واردیرکی او اورادادیر. دئدیم اون بیر میوه­سی واردیر می ؟ دئدی دنیادا گؤردویون بوتون میوه­لر او آغاجدا واردیر و سنین یانیندا اولان میوه­لرین هامیسی اونون محصولودور، او آغاج اولماسایدی هئچ زامان سنین یانیندا نه میوه اولاردی، نه آغاج و نه اوت – علف. دئدیم میوه، آغاج و اوتلارین ایله اونون آراسیندا نه باغلیلیقی واردیر ؟ دئدی سیمرغ طوبا آغاجینین باشیندا یوواسی واردیر. گون دوغاندا سیمرغ یوواسیندان چیخیب یئر اوزونه قاناد آچار، اونون قانادی اثرینده آغاجلاردا میوه تاپیلار و یئرده اوت – علف. قوجایا دئدیم ائشیتمیشم کی زالی سیمرغ بؤیودوب، رستم اسفندیاری سیمرغ یاردیمی ایل اؤلدوردو. قوجا دئدی بعلی دوزدور. دئدیم نئجه اولار بیلر ؟ دئدی زال آنادان اولاندا توک و اوزو آغ ایدی. آتاسی سام بویوردو اونو چؤله آتسینلار، آناسی دا اونو دنیایا گتیرمگیندن چوخ اینجیمیشدی. اوغلونون کیفیر اولدوغونو گؤره­نده راضی اولدو، زالی چؤله آتدی قیش وقتی ایدی و سویوق کیمسه­یه آمان وئرمیردی بیر زامان دیری قالسین، نئچه گون بوندان سووشدو آناسی بلادان قورتولدو. اوغول محبتی اوره­گینه اوتوردو، دئدی بیر دؤنه (دفعه) چؤله چیخیم و اوغلومون حالینی گؤروم. چؤله چیخدیقدا اوغلونو دیری گؤردو. سیمرغ اونو قانادی آلتینا آلیبدیر، گؤزو آناسینا دوشدوو گولومسه­دی آنا اونو قوجاغینا آلیب سوت وئردی، ایسته­دی ائوه گئتیرسین، یئنه دئدی معلوم اولمایینجا زالین حالی نئج اولمالیدیر بو نئچه گونو دیری قالاجاق ائوه گئتمه­رم. زالی همان یئرده سیمرغ قانادی آلتینا قویدو و او یاخینلیقلاردا گیزلندی. گئجه گلدیکده سیمرغ او چؤلدن گئتدی و آهو زال باشی اوسته گلدی، امجگینی زال آغزینا قویدو. زال سوت یئدی. زالین باشینی قوجاغینا آلدی بلکه زالا بیر بلا چاتماسین. آناسی قالخدی و آهونو اوغلونون باشی اوستوندن ایراق ائتدی و اوغلانی ائوه ساری آپاردی. قوجایا دئدیم اوندا نه سّر واریدی؟ قوجا دئدی من بونو سیمرغدان سوروشدوم سیمرغ دئدی زال طوبا نظرینده دنیایا گلدی، بیز قویمادیق هلاک اولسون، آهو بالاسینی شکارچی الینه وئردیک و زال محبتینی اونون اوره­گینده قویدوق تا گئجه­یه ده­ک اونو بؤیوتدو و سوت وئردی، گونوز ده اؤزوم قاناد آلتینا آلیردیم. دئدیم رستم ایله اسفندیار نئجه؟ دئدی بئله ایدی کی رستم اسفندیار قارشیسیندا عاجز قالدی، یورغونلوقدان ائوه ساری گئتدی. آتاسی زال سیمرغ قارشیندا چوخ آغلادی، سیمرغدا او اؤزه­للیک واردیرکی گوزگو یا اونا بنزه­ر بیر شیئی سیمرغ قارشینا قویارسان هر باخیش او گؤزگویه باخیرسا قاماشار. زال دمیردن جوشن دوزه­لتدی ائله کی بوتون صیقل وئرمیشدیر. رستمه گئیدیردی، صیقل وئریلمیش خود باشینا قویدو، صیقل ­لی گؤزگولر آتینا باغلادی. او زامان سیمرغ قارشیندان رستمی اورا گؤنده­ردی. اسفندیارا گره­کیدی رستم قارشینا گلمک. یاخین گلدیکده سیمرغ عکسی جوشن و گؤزگویه دوشددو، جوشن و گؤزگودن اسفندیارین گؤزونه عکس دوشدو، گؤزو قاماشدی، هیچ شئی گؤرمه­دی. آلداندی، فکر ائتدی کی هر ایکی گؤزونه یارا دوشوبدور نییه کی اؤزگه­لری گؤروردو. آتدان دوشدو، رستم الیله هلاک اولدو. سانکی او ایکی تیکه حکایت اولونان گز سیمرغون ایـکی قانادی ایـدی. قوجادان سـوروشدوم سانـکی دنیادا ائله بیر سیمرغ واریمیش ؟دئدی بیلمه­ین بئله اینانار، یوخسا هر زامان طوبا آغاجیندان بیر سیمرغ یئره انر ویئرده اولان آرادان گئده­ر دال به دال، ائله کی هر زامان سیمرغ گلمه سه بو نه اولورسا قالماز و سیمرغ یئره ساری گلدیکده طوبادان اون ایکی دزگاها ساری گئده‌ر. دئدیم ای قوجا بو اون ایکی دزگاه نه­دیر ؟ دئدی اوّل بیل کی بیزیم شاهیمیز چون ایسته­دی اؤز ملکونو آباد ائتسین اولجه بیزیم ولایتی آباد ائتدی، سونرا بیزی ایشه سالدی و اون ایکی دزگاه قوردو، هر دزگاهدا نئچه شاگرد قویدو. سونرا او شاگردلری ایشه قویدو تا اون ایکی دزگاه آلتیندا، آیری دزگاه تاپیلیدی و بیر اوستاد بو دزگاهدا قویدو. سونرا بو اوستانی ایشه سالدی تا او دزگاه آلتیندا آیری دزگاه تاپیلدی. او زامان ایکینجی اوستانی ایشه قویدو تا ایکینجی دزگاه آلتیندا بیر آیری دزگاه و اوستاد هابئله یئددی دزگاه و هر دزگاهدا بیر اوستاد معین اولدو. او زامان اون ایکی ائوده اولان شاگردلرین هر بیرینه خلعت وئردی. سونرا بیرینجی اوستاد خلعت وئردی و او اون ایکی دزگاهدان ایکیسینی اونا تاپیشیردی و ایکینجی اوستادادا خلعت وئردی و اون ایکی دزگاهدان ایکی دزگاهی دا اونا تاپیشیردی و اوچونجونوده هابئله، دوردونجو اوستادا دا خلعت وئردی. بیر پالتار وئردی کی هامیسیندان گؤیچگ­راق، و اونا بیر دزگاه وئردی اوستده کی اون ایکی دزگاهدان، آمما بویوردو تا اون ایکیسینی نظره آلسین، بئشینجی و آلتینجی­نا دا اونو قرار وئردی کی بیرینجی، ایکینجی و اوچونجونه وئرمیشدی، یئددینجی­نه چاتاندا اون ایکی دزگاهدان بیری قالمیشدیر، اونو دا اونا وئردی و خلعت وئرمه­دی. یئددینجی اوستا چیغیراق سالدی کی هر اوستادا ایکی دزگاه اولسون آمما منه بیر دانا، هامی اوچون خلعت اولسون آمما منه اولماسین، بویوردو اونون دزگاهی آلتیندا ایکی دزگاه قوروب حکمونو اونون الینه وئرسینلر. بوتون دزگاهلار آلتیندا بیر چؤل سالدیلار، او چؤلون عاملینی ده یئددینجی اوستادا وئردیلر و قرار قویدولار دؤردونجو اوستادین گؤزه­للیک پالتاریندان همیشه یاریم برات بو یئددینجی اوستادا وئرسینلر و اونون پالتاری تازالاشسین، سیمرغ شرحی کیمی کی وئردیک. دئدیم ای قوجا بو دزگاهلاردا نه­لر توخویویارلار. دئدیم ای قوجا داوودی زره نه­دئمک­دیر ؟ دئدی داوودی زره بو مختلف بندلردیر سنه باغلیوبلر. دئدیم بو نئجه اولمالیدیر ؟ دئدی یورخایداکی اون ایکی دزگاهین اوچونده بیر حلقه دوزه­لده­رلر، بئله­لیک­له اون ایکی دزگاهدا دؤرد حلقه دوزه­لیر، سونرا بو دؤود حلقه­نی بو یئدینجی اوستادا وئره­رلر تا هر بیری اونون اوستونده بیر ایش گؤرسون. یئددینجی اوستادین الینه چاتدیقدا چؤله ساری گؤنده­رر و مدتلر ناقص قالار، او زامان دؤرود حلقه­نی بیر حلقه­یه سالارلار و حلقه­لر هامیسی توخونار، سونرا سن کیمی قارتالی اسیر ائدیب او زرهی اونون بوینونا سالارلار تا اونون بوینوندا توخویوب توکه­نر. قوجادان سوروشدوم کی زره ده نئچه حلقه اولارمی ؟ دئدی دئمک اولورسا دنیز نئچه دامچی­دیر هر زرهین حلقه­لرینی ده سایماق اولار. دئدیم بو زرهی نئجه اؤزوندن ایراغ ائتمک اولار ؟ دئدی بلارک تیغی ایله. دئدیم بلارک تیغی هارادان اله گلر؟ دئدی بیزیم ولایتده بیر جلاد واردیر، او تیغ اونون الینده­دیر و معلوم دیرکی زره نه زمانا ده­ک وفا ائده­ر، زمانی چاتدیقدا اوجلاد بلارک تیغی­نی ائله وورارکی حلقه­لر هامیسی بیر – بیریندن آیری دوشر. قوجادان سوروشدم زرهی گئیه­نین صدمه گؤردویو فرق ائده­رمی؟ دئدی فرق ائده­ر. بعضی­سینه ائله صدمه یئتیشرکی بیر کیمسه­نین یوز ایل عمرو اولورسا و بوتون عمرونو بونا دوشونه کی هانسی عذاب چتین­راقدیر هر عذابی. ایکینجی خیالا گتیریرسه هئچ زامان بلارک تیغی­نین صدمه­سی یادینا دوشمز، آمما بعضی­لره آسان اولار. دئدیم ای قوجا نه ائدیم او اینجیک، عذاب منه آسان اولسون؟ دئدی یاشاییش بولاغینی تاپ، او بولاغدان باشیوا بیر سو تؤک؛ بلکه بو زره سنین بدنیندن تؤکولسون و تیغ یاراسیندان آماندا قال، او سو زرهی بدنده دارالدار، زره دار اولدوقدا تیغ اینجیکی آسان اولار. دئدیم قارانلیق ایزی نه­دیر؟ دئدی قارانلیق، سن اؤزون قارانلیقداسان آمما بیلمه­ییرسن، کیمس بو یولو گئده­رسه اؤزونو قارانلیقدا گؤره­نده بیلرکی بوندان قاباق قارانلیقدا ایمیش و هئچ وقت ایشیلیق گؤرمیوبدور. پس یول گئده­نه بیرینجی آددیم بودور و بورادان ایره­لی گئتسین. یاشاییش بولاغینی ایسته­ین قارانلیقدا چوخلو حیرانلیق چکر، بولاغ اهلی اولورسا آنجاق قارانلیقدان سونرا ایشیقلیق گؤره­ر، پس اونو ایشیق­سیز دوتماق اولماز چون او ایشیقلیق بیرایشیقدیر یاشاییش بولاغینا گؤیده­ن گلمیش. یول گئدیب او بولاغدا غسل ائتسه بلارک تیغی­نین یاراسیندان آماندا قالار. او بولاغدا غسل ائده­ن هئچ وقت محتلم اولماز. حقیقت معناسینی تاپان کیمسه بولاغا چاتار. بولاغدان چیخدیقدا استعداد تاپار، بلسان یاغی کیمی، اووجوو گونش قاباغینا توتوب او یاغدان بیر دامچی اووجووا دامچیلاسان الین دالیندان چیخار. خضر اولورسان­سا قاف داغیندان آسان کئچه بیلرسن. بو ماجرانی او عزیز دوست ایله دئدیم، او دوست دئدی سن او قارتالسان کی تله­ده­سن و شکار ائدیرسن. ایندی منی بنده باغلاکی پیس شکار دئییلم . تمت الرساله بحمد الله و حسن توفیقه و الصوه علی خیر خلقه محمد و آله اجمعین[۴] شعرلر منی اؤلموش بیلیب غمه غرق اولان، آغلایان دوستلارا چاتدیرین خبر: ائله بیلمه‌سینلر اؤلموشم آرتیق، هدردیر غصه‌لر، هدردیر غم‌لر. بیر قوشدور قفسده، دنیا قفسیم، اوچاراق بوش قویدوم اونو سر به سر. آللاهی گؤرورم بوردا گؤزومله، بونو خلقه گیزلی وئریرم خبر. روحلاری چیخارین بدن‌لریندن، اوندا حاقدان سیزه گؤرونر اثر. دهشته گلمه‌یین جان وئره‌ن زامان، بو، یئر ده‌ییشمه‌دیر، کؤچه برابر. بیزیم روحوموزون مایاسی بیردیر، بیر شئی‌دن یوغرولوب بندله یکسر. من سیزی گؤرورم اؤزومده هر واخت، منیم اؤزومسونوز هامی سراسر. هامیمیز اوچوندور خیر اولانلار، هامییا زیاندیر اوز وئریرسه شر. منه بو رحمینیز اؤزونوزوندو، گئده‌رسم، هامییا بو نوبه گلر. فنا بوینوزوندا دورور بو دنیا، کیم قالسا قایغیا، اؤزو گوجله‌نیر. حمد اولسون، شکر اولسون قادر آللاها، بو دور وصیتیم سیزه، ای بشر. چوخ ملت یوخ اولدو اولو دنیادا هاردادیر ساریلار، مسجدلر هاردا؟ عمر گئدیر الدن، عشرته جان آت، نعمته گؤز یومما، فانی دیر یحیات. خوش گونلرین ایپی الینه کئچه‌جک، نعمته لاقیدلیک حکموندن ال چک. عاشق اؤز سررینی آچارسا بیر دم، قییاجاق جانینا بیر وجدانی کم. گیزلتسه اوره‌کده، یاشلی گؤزلری، عشقی عیان ائده‌ر، آرتار کدری. دادینی ـ دوزونو ایتیردی دونیا، یالاندیر، صنعی یدیر یئنی‌‌لیک بوردا. خائن­دیر انسانلار، خائن­دیر یکسر، چوخو اعتبارسیر، چوخو حیله‌گر. دوز یولا حیله‌یله سد چکیر اونلار، اوستونده تیکان دا اکیب ملعونلار. ایمانی، دینی ده تمام آ تیبلار، اصیللی ـ نسیللی ایتیب باتیبلار. چؤللرده گزیر او آهو جیران، یورموش یازیغی قورو بیابان. بیلمیر کی، هارا گئدیب دولانسین، دینجلمک اوچون بیر آن دایانسین. چؤللردن اوچور یانار کولک‌لر، توزلارلا دولوب قارا ببک‌لر. جان یؤرشه‌له‌نیر سوسوزلوقوندان، کئچمز بئله حال سو ایله اوندان. قلبینده‌کی حسی آتسا بیردن، رحم ائیله‌یه‌نی اولار، اینان سن. لاکین جگری یانا آلوودا، قالماز کولو ده آوودا، اوددا. آهودان اوگون من آیریلارکن.فذر یاد ائله‌دیم یولا سالارکن، کاش یانمایا آیریلیق چراغی، تا گلمه‌یه بیر غمین سوراغی. منابع: ۱ . ذبیح­اله صفا، تاریخ ادبیات در ایران جلد ۲، ص۲۹۷٫ ۲ . آذربایجان کلاسیک ادبیاتی، باکی، ۱۹۸۹، ص۱۱۲ ـ ۱۱۰٫ ۳ . شهاب­الدین سهروردی، عقل سرخ، تهران، انتشارات مولی، ۱۳۶۹٫ ۴ . شهاب­الدین سهروردی، حکمه­الاشراق، ترجمه دکتر جعفر شهیدی، انتشارات مولی، تهران، ۱۳۶۸٫ ۵ . مقالات ویژه نامه بزرگداشت شیخ شهاب­الدین سهروردی، زنجان. ۶ . مجله پیک آذر. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ۲) م. کریمی، آشنایی با بزرگان زنگان، پیام زنجان سال ۱۳۶۸، شماره ۱۰٫ ۱) شهاب الدین سهروردی، حکمه الاشراق، ترجمه، دکتر جعفرشهیدی، تهران، ۱۳۶۸ . ۱) ترجمه به ترکی از راقم این سطور است. امید زنجان، شماره، ۳۴، ۱۳۷۳ . ۱ ) این از روی نسخه‌ی خطی عقل سرخ، به قلم راقم ترجمه شد. این نسخه‌ی خطی متعلق به کتابخانه ملی ایران است که تاریخ تحریر آن ۶۵۹ هـ آمده است. عکس نسخه‌ی اصل در سال ۱۳۶۹ توسط انتشارات مولی در تهران به چاپ رسید. منبع: تاریخ ادبیات آذربایجان، ۱۲ جلدی، جلد سوم، ص۳۲٫ نویسنده: دکتر محمد رضا باغبان کریمی