ساکاها در تاریخ آذربایجان جایگاه ویژه­ای دارند و در تاریخ زبان این سرزمین تاثیر خود را نهاده­اند. امروز هنوز هم نام برخی از محل­ها همچنان مشتق از زبان سکاها باقیمانده است. از آن جمله نام سیستان، سقز، اسکیت، ساسان، اشکوزا، اشک و… از زبان سکاها مانده است. نام سام که در شاهنامه هم آمده است از زبان سکاها مانده است. سکاها پیش از آمدن هخامنشیان به ایران در این سرزمین می­زیسته­اند. سکاها به نظر اکثریت مورخان و محققان عرصه­ی تاریخ، از کناره­های دریای اورال در آسیای میانه بدین سرزمین آمده و تا سواحل دون و دانوب در اروپا گسترده شده اند. سکاها مدت مدیدی در آذربایجان سکنی گزیده و بنای تمدن نهاده­اند. آنان حتی در سیبری طوایف کیمری را از آنجا رانده و خود جایگزین گشته اند. اشیای بدست آمده از مارتونوشا و ماگونوه نشان می­دهد که سکاها در شمال اوکراین بوده و بین سالهای ۵۵۰ الی ۴۵۰ قبل از میلاد در این سرزمین می­زیسته­اند. تالگران عالم روس زمان اوج­گیری تمدن سکاها را در سالهای ۲۵۰ قبل از میلاد می­داند. در این زمان تمدن آنان را در کناره­های رود ولگا می­داند که بعدها به سواحل دریای خزر منتقل گشته است. سکاها در قرنهای بعدی جای خود را به امپراتوری خزرها واگذار کرده­اند. برخی از دانشمندان سکاها را از باستانی­ترین طوایف جهان شمرده­اند. از آن جمله تروگوس پومپئوس Tragus Pompeiusسکاها را حتی باستانی تر از مصریان دانسته است. در کتیبه­ی اسروه سکاها با نامهایی چون ایشکوزا و شکورزا Ishkuz یا Shukrza نامیده و از سردار معروف سکاها با نام ایشپاکادان Ishpakadan نام برده­اند. یونانیان سکاها را اسکوت می­نامیدند. اسکوت در زبان یونانی به معنی پیاله است و چون سکاها همواره پیاله همراه داشته­اند بدان نام نامیده شده­اند. نام آنان در بین هندیان جاکChaka، آشوریان ایشکوزی و پارسها بدانان سکا می­گفتند. سکاها از طرف پارسیان همان تورانیان دانسته می­شدند. حتی شاهنامه هم آنرا را با نام تورانیان نامیده است. آبایف با استناد به اوستا، سکاها را از طایفه­ی تور دانسته است. استرابن منطقه ی دویروجاDoubrudja را ساکانیه می­نامد و شمال و شمال شرق دریای سیاه را با همین نام اسم می­برد. سرزمین باستانی سکاها تیان­سان، تالاس و آلای­داغ بوده و در اطراف ایستی­گؤل می­زیسته­اند. بلینسکی در باره­ی گسترش سکاها بر روی سرزمینهای وسیع را مورد بررسی قرار داده و نقش آنان را در برپایی دولت ماد ارزشمند دانسته است. از سکاها تا ۲۰۰ ق.م نام برده شده و سپس جای آنان به خزرها داده شده است. رنه گروسه هم در باره­ی سکاها پژوهشهای تاریخی ارزشمندی به انجام رسانده و تاریخ آنان را در کاشغر و دیگر مناطق اثبات کرده است. گورهای دسته جمعی سکاها در سیبری نیز یافت شده است. تاریخ سکاها از ۱۷۰۰ سال ق.م آغاز می­گردد. آنان ۸۰۰ سال ق.م در برابر آشوریان قد علم کرده و آنادولو، آذربایجان و اطراف آنرا در دست گرفته­اند. ایش پاکای Ishpakayشاه سکاها علیه آشور جنگیده و بر آنان غلبه یافته است. هرودوت با تائید منابع آشوری پارتاتوآ Partatuaیا پرتوتیش Prototkyesرا در سرزمین­های آتروپاتن – آذربایجان امروزی می­زیسته و مدنیت خود را در اطراف دریای اورمیه برپا نموده است. سکاها رابطه­ای سالم با مادها داشته و از حمایت آنان برخوردار بوده­اند. سکاها در سال ۶۳۸ ق.م علیه کیمری­ها هجوم آورده و آنان را از بین برده­اند. اما شاه آشور برای نابودی سکاها به اورارتویی­ها متوسل می­گردد. پارتاتوآ خواستگاری دختر آشور شده و آنان را علیه سکاها می­شوراند. ده سال بعد، بنا بگفته­ی هرودوت مادیش فرزند پارتاتوآ سکاها از شکست خورده است. اما هرودوت اضافه کرده و می­نویسد مادها ۲۸ سال دیگر زیر سلطه­ی سکاها بوده و آنگاه سکاها را از بین برده­اند. سکاها از این پس از این سرزمین بیرون آمده و به قفقاز رفته­اند. داریوش پادشاه هخامنشی علیه سکاها به نبرد پرداخته و بزرگترین لشکرکشی تاریخ را علیه آنان بکار گرفته است! باز هم در زمان انوشیروان بود که سکاها در آذربایجان قدرت یافته، حتی در داخل قشون ساسانی وجود داشته­اند. سکاها به آسمان، خورشید، ماه و طبیعت عبادت می­کرده و اشیای طبیعی را مقدس می­شمرده­اند. بین زبان سکاها با زبان ماننا و ماد شباهتهای فراوان وجود داشته و زبان­شناسان بدان اعتراف کرده­اند. هوخشتره شاه ماد علیه سکاها نبردها کرده، اما به اسرای سکا همواره اعتماد می­کرده است. مادها حتی پرورش و تربیت فرزندان خود را به سکاها می­سپرده­اند. اگر بدین نوشته­ها اعتماد کنیم باید باور داشته باشیم که سکاها در امور مربوط به تربیت و آموزش دارای آموزه­های ارزشمندی بوده­اند. مورخین به نزدیکی زبان و حتی مواد فولکلوریک بین ماد و سکاها تاکید می­کنند. استرابون نیز جزو مورخینی است که به هماهنگی فولکلوریک و نزدیکی فرهنگ مادها و سکاها اذعان دارد. نامها و کلماتی که از زبان سکاها در دست است می­توان در باره­ی زبان آنها به بررسی و پژوهش پرداخت. امروز اشیای بسیاری از ابزارآلات آهنی، برنزی و مفرغی از آنان در دست است که می­توان از توسعه و پیشرفت صنایع و هنرهای سکاها سخن گفت. آثار بسیاری علاوه بر فلزات، اشیای چوبی و استخوانی نیز بدست آمده است. مناطقی که این اشیا بدست آمده سرزمینهایی از مغولستان تا آذربایجان کشیده شده است. در میان این اشیا مجسمه­هایی از حیوانات هم موجود است. آثاری که در سال ۱۹۴۰ در ازبکستان پیدا شد آثار هنری سکاها را بروز می­دهد. گورهای سکاها کاسترومسکایا استانیتزا Kostromskaya Stanitza ، و کلرمس در کوبان و تپه­های ملگونوفMelgunov در روسیه، همچنین اشیای یافته شده در تپه­های سقز نشانگر نمونه­هایی از هنرهای آذربایجان است. غلاف شمشیر پیدا شده در ملگونوف و نقشهای حک شده بر روی آن، آثاری از هنرهای ترکی شناخته شده­اند. نقش و نگارهای موجود بر روی این اشیاء، نمونه­های ارزشمندی از هنرهای ترکان بشمار می­آید. سکاها علاقمند شکار بوده و تاثیر فراوان آثار بازمانده از آنان از طبیعت را در خود دارد. تصاویر موجود از ماهی و حیوانات دریایی نیز نشانگر هنر ترکان شمرده شده است. تصاویر آهوان نیز دارای چنین ماهیتی است. سکاها ملتی قوی و توانمند بوده­اند که توان خود را در تجارت و صنعت نشان داده اند. تجارت و صنعت در بین آنان رواج داشته و آهنگری، ساخت شمشیر، یراق آلات کشاورزی و حیوانات، همچنین ابزارهای جنگی جزو صنایع رایج بوده است. این ابزارها از محل زندگی سکاها پیدا شده­اند. از گورهای سکاها هم ابزار و اشیای ارزشمندی پیدا شده است. لباس آنان نیز جالب توجه بوده است. نقش و نگار روی لباس آنان نیز ارزشمند است. همچنین قالی بزرگ پازیریک نشانگر اوج هنر بافندگی و قالی در بین سکاهاست. از نقش و نگار روی قالی­های سکاها نیز می­توان به طرز پوشش و لباسهای سکاها پی برد. زنان آنان بسیار زیبا و دارای پوشش بسیار زیبا و محکم بوده است. آنان لباسی بلند و با پوشش مناسب و زیبا بوده­اند. کوزه­ی معروف ورونژ Voronezhو کوزه­ی الکترومی Elecrumو کول اوبا Kul Obaو نقشهای روی آنها، نمونه­هایی از پوشش زیبای دختران و زنان سکاهاست. علاوه بر این لباس جنگی سکاها نیز بسیار زیبا و محکم بوده است. آثار بدست آمده از مناطق مختلف دنیا، از روسیه گرفته تا آذربایجان، نشانگر پیشرفت سکاها در کشاورزی و هنرهای مختلف بوده است. زیباترین شهر سکایی نام نئاپولیش Neapolis داشته که در کریمه قرار دارد و در حفریات سال ۱۹۴۵ پیدا شده است. در این حفریات اشیای مفرغی بسیاری نیز بدست آمده است. گورهای فراوانی نیز در آسیای میانه متعلق به سکاهاست. آثار بدست آمده از این گورها، نشان می­دهد که سکاها دارای هنرهای زیبایی بوده­اند و در ساخت ابزارها و وسایل زینتی نیز ماهر بوده­اند. فراموش نکنیم که بسیاری از پژوهشگران، نام تبریز را برگرفته از نام تومروس – ملکه­ی سکایی می دانند. نویسنده: دکتر محمدرضا باغبان کریمی