فولکلوریک دستانلاریمیزدا, اوْ جوٍملهدن دده قورقود کیتابیندا یئرلشن بوْیلاریمیزدا چئشیتلی قوْنولار ایله قارشیلاشیریق. بئلهکی, سایی اوْن ایکی اوْلان بو بویلارین هامیسیندا حماسه و دؤیوشکنلیک بیرینجی سؤزو دانیشیرسا, بوْیلارین بیر سیٌراسیندا همین قونولارلا یاناشی باشقا ائلئمئنتلری ده دویماق اوْلور. ائله بو باخیمدان دده قورقود کیتابی بوْیلارینی دؤرد حیصّهیه بؤلمک اولار.
۱- حماسی بویلار.
۲- حماسی- افسانهوی بویلار.
۳- حماسی- لیریک بویلار.
۴- حماسی- معیشتله باغلی بوْی.
اؤرنک اوْلاراق بو کیتابین یئددی بویو آرتیق دؤیوشکنلیک, قوْچاقلیقایله یوْغرولموش و حماسی بوْیلار ساییلیر و او بوْیلاری بئله سیٌرالاماق اولار:
دیرسهخان اوْغلو بوغاج بوْیو, سالور قازانین ائوینین ییٌغمالاندیغی بوْی, قازان بَی اوْغلو اوْروز بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْی, غازیلیق قوْجا اوْغلو یئگنگ بوْیو, بکیل اوْغلو ایمران بوْیو, سالور قازانین دوستاق اوْلدوغو بوْی و اوشون قوْجا اوْغلو سَیرَک بوْیو.
حماسی- افسانهوی بوْیلار ایسه باساتین تپه گؤزو اؤلدوردویو بوْی و دوخا قوْجا اوْغلو دلی دومرول بوْیوندان عیبارتدیر؛ هابئله بامسی بئیرکایله بانی چیچک بوْیو, ائلهجه ده قانتورالیایله ساری دوْنلو سَلجان خاتون بوْیو حماسی- لیریک بوْیلار, دیش اوْغوزون ایچ اوْغوزا عاصی اوْلدوغو بوْیو ایسه حماسی و معیشتله باغلی بوْی حئساب ائلهمک اوْلار.
سؤز یوْخ کی بو بوْیلارین هر بیرینده بو گؤستریلن قوْنولاردان علاوه باشقا قوْنولار و ائلئمئنتلر اوْ جوٍملهدن عائیله, معیشت, دینی ایناملار- عنعنهلر, وطنله باغلی موٍناسیبتلر و ساییره ده آز- چوْخ اؤزونو گؤسترمکدهدیر.
دده قورقود بویلارینی اوخودوقجا, اونلاردا دویولان اولو بابالاریمیزین یوٍکسک اینسانلیق دَیَرلری, دوٍنیا گؤروشلری, کؤنول اوْخشایان و گوٍوندیریجی عادت- عنعنهلری اوْخوجونو حئیران ائدیر.
بو شاه اثری چئشیتلی آچیلاردان آراشدیرماق, اؤیرنمک و آچیقلاماق هر بیر سوْیداشیمیزین میللی بورجودور. همین فیکیره اساساٌّ بیز ده بو قوْنودا الیمیزدن گلن قدَر بو زنگین اثرده قبول ائدیلمیش و حیاتا کئچیریلن ساواش یاسالاریندان (حربی قانونلاردان) اؤرنکلر گؤسترهرک, اولو بابالاریمیزین حیاتینین حماسی یؤنلری و اوْنلارین ساواش مئیدانلاریندا اؤزلری و اؤزگهلر ایله داورانیشلاریایله تانیش اوْلماغا چالیشاجاییق.
دده قورقود حماسهلرینده باییندیرخان کیمی خانلار خانی, قازان بَی کیمی بَیلر بَیی و ساییرهنین یانیندا یاخشی مؤوقع قازانماق, ایگیتلرین اؤز هیمّتی, قوچاقلیغی و قهرمانلیغیندان آسیلیدیر. اؤرنک اوْلاراق “اوُشون قوْجا” اوْغلو “سَیرَک” بوْیوندا “اگرک” آدلی قوْچاق, قوْرخماز بیر ایگیت قازان بَیین مجلیسینه گلنده بَیلری باسا- باسا گئچیب قازان بَیین قارشیسیندا اوْتورورموش کی, بیر گوٍن “ترس اوزامیش” آدلی کیشی اوْنا دئییر:
– آی اوُشون قوْجا اوْغلو, بو اوْتوران بَیلر هر بیری اوْتوردوغو یئری قیٌلیجیایله, چؤرگیایله اله کئچیریبدیر. سن ساواش مئیدانیندا باشمی کسدین؟ قانمی تؤکدون؟ ترساوزامیشین بو سؤزونون قاباغیندا اگرَگ,- باش کسمک, قان تؤکمک هوٍنَرمیدیر؟- سوْروشاندا, ترساوزامیش:- هن هوٍنَردیر,- دئییر. بئله بیر حادیثهیه قازان بَی اوْغلو اوْروز بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْیدا دا راست گلمک اوْلور. قازان بَی ساغینا باخیر گوٍلور, سوْلونا باخیر سئوینیر, قارشیسینا باخدیقدا الین الینه چالیب آغلیر. آتانین بو ایشیندن اینجییَن اوْغلو, بو ایشین عیللتینی سوْروشدوقدا آتا دئییر:
ساغ اله باخاندا قارداشیم “قارا گونه”نی گؤردوم, اوْ, باش کسیب, قان تؤکوب, قهرمانلیق گؤستریب, غنیمت آلیب, آد قازانیبدیر. سوْل اله باخاندا داییم “اوْروز قوْجا”نی گؤردوم, اوْ دا باش کسیب, قان تؤکوب, غنیمت آلیب, آد قازانیبدیر. قارشیما باخدیقدا سنی گؤردوم, نه اوْخ آتمیسان, نه قیٌلیچ چکمیسن, نه آیری بیر قهرمانلیق گؤسترمیسن!
همین بوْیلاردا عوٍنوان آلماق دا ایگیدین اؤز چیخارینا و باجاریغینا باغلیدیر. بو حقیقتی دیرسهخان اوْغلو بوغاج بوْیو, بای بؤره بَی اوْغلو بامسی بئیرک بوْیو, ائلهجه ده باساتین تپهگؤزو اؤلدوردویو بوْیدا آچیق- آچقار گؤروروک. دئمک بیر بؤیوک کَلی یوُمروغو ایله اؤلدورن دیرسهخان اوْغلو, دده قورقود طرفیندن “بوغاج” عوٍنوانینا لاییق گؤرونور. بای بؤره بَی اوْغلو بامسی دا تاجیرلری سوْیان یوْلکسنلردن تاجیرلرین مالینی قورتاردیغینا, یوْلکسنلری جزالاندیردیغینا گؤره, ائل آغ ساققالی قوْرقوت آتانین مصلحتیایله “بامسی بئیرک” آدلانیر, تپهگؤز بوْیوندا, اسلان سوٍدو اممیش, بوناگؤره ده هله اوشاقلیقدا آتلاری باسیب ییٌخابیلن اوْروز قوْجا اوْغلو یئنه ده ائل آتاسی طرفیندن “باسات” عوٍنوانی آلابیلیر.
عوٍنوان آلماقدان علاوه دؤیوشجولر و قهرمانلیق گؤسترمیش ایگیتلر, دؤیوشدن سوْنرا, خانلار خانی و بَیلر بَیی طرفیندن ده عزیزلنیر, اوْنا, خلعت, آت, دوه, یایلاق, و حتّا بگلیک وئریلیر. همین عنعنهیه اساساٌّ سرحدلری قوْرویان قهرمانلار دا خان و پادشاه طرفیندن عزیزلنیر, آغیرلانیر و خلعت, آت, سیلاح آلابیلیر. اؤرنک اوْلاراق گوٍرجوستان سر حددینده قراووللوق ائدن بکیلی گؤسترمک اوْلار کی, خانلار خانی باییندیرخان اوْنو نه قدَر و نئجه عزیزلهییر.
دده قورقود بوْیلاریندا هئچ واخت ایکی اوٍزلولویه, یالانا و بونلار کیمی یاراماز ایشلره یوْل وئریلمیر. دؤیوش مئیدانیندا قهرمان ایگیت کیملیگینی و اؤز آدینی حتّا دوٍشمندن ده گیزلتمهمهلی و اوْنو سوْروشانا, دوْغرو و اوْلدوغو کیمی سؤیلهمهلیدیر. بئله کی, “ار- اردن آدین یاشورماق (گیزلتمک) عئییب(مان) اولور”, جوٍملهسینی قازان بَی دوستاق اوْلدوغو بوْیدا قازان بَیین دیلیندن اوْنون مئیدانینا گلمیش و تانیمادیغی ایگیتلره, تپهگؤز بوْیوندا تپهگؤزون دیلیندن اوْنو اؤلدورمک ایستهین اوْروز اوْغلو باساتا, اوشون قوْجا اوْغلو سَیرَک بوْیوندا, سَیرَگین مئیدانینا گؤندریلمیش اَگرَگین دیلیندن سَیرَگه و سایرده بئله بیر جوٍملهلرله قارشیلاشیریق.
دده قورقود حماسهلرینده دؤیوش مئیدانلاریندا قهرمانا یاردیم ائتمهیه گلن ایگیت, قهرمانین ایذنی اوْلماسا, مئیدانا گیرمهمهلیدیر. بئله بیر ایش هم قیٌنانیر, هم ده بعضاٌّ مئیدانا گیرَنین جزالانماسینا سبب اولور.
اؤرنک اوْلاراق, قانلیقوْجا اوْغلو قانتورالی دؤیوش مئیدانیندا دوٍشمنین موٍحاصیرهسینه دوٍشن چاغدا, اؤز آداخلیسی “ساری دوْنلو سلجان خاتون” اوٍزو اؤرتولو بیر قهرمان کیمی اوْنون یاردیمینا گلیب, بیر باشدان دوٍشوب دوٍشمنی قیٌرماغا باشلایاندا, قانتورالی اوْنو گؤرور, آمما تانیمادیغی اوٍچون سسلهییب دئییر: آی ایجازهسیز ساواشا گیرن ایگیت کیمسن؟ بیزیم ائلده ایجازهسیز ساواشا گیرمک و ساواشانا یاردیم ائتمک مان ساییلیر. ایندیجه مئیداندان چیٌخماسان اؤزوم سنی جزالاندیرارام.
یئنه ده دستانلاردا بعضی ایگیتلرین “دستورسوزجا(ایجازهسیز) باییندیرخانین یاغیسین(دوٍشمنینی) باسان” بیر قهرمان کیمی قلمه وئریلدیگیندن بللی اوْلورکی, اوْغوزلاردا موٍحاریبه مئیدانلاریندا بیرینه و یا بیر قوْشونا آرخا چیٌخماق, اوْنا یاردیم اوٍچون مئیدانا گیرمک ده اوْنون ایجازهسینه باغلییدی.
دستانلاردا حربی قانونلار اوْلدوقجا دیقّتلی و قاچینیلمازدیر. بئلهکی ایجازهسیز یاردیما گلنه ایجازه وئریلمیرسه, دؤیوش مئیدانیندان قاچان دا کیم اولدوغونا باخمایاراق, اؤلوم جزاسینا محکوم اوْلور. نئجهکی دؤردونجو بوْیدا اوْخویوروق, قازان بَی, اوْغلو اوْروز بَیین اسیر دوٍشدویونو بیلمیر و اوْنون ساواش مئیدانیدان قوْیوب قاچدیغینی ظّن ائدهرک, فرمانی آلتیندا اوْلان ایگیتلره دئییر:
– اوْغلوم مئیداندان قاچمیش اوْلسا, اوْنو یاخالاییب, اؤلدورندن سوْنرا اؤلوسونو آلتی تیکه ائدیب, آلتی یوْلون آییردیندا قوْیمالیییق!
همین قانونلارا اساساٌّ, یاتیب یوخلامیش دوٍشمن عسگری, الینده قوْپوز اوْلان دوٍشمن عسگری و یا مئیدانی بوراخیب قاچان دوٍشمن عسگری اؤلدورولمور. بئله کی اوشون قوْجا اوْغلو سَیرَک دستانیندا سَیرَکی اؤلدورمهیه گؤندریلن اَگرَک, سَیرَکی یاتیب یوخولامیش گؤرنده, اوْنو اوّلجه یوخودان اویاتماغا چالیشیر. همین بوْیدا سَیرَک ده اویاناندا باشی اوٍستونده دوران ایگیدی گؤرور, قیٌلیجینی چکیر, اوْنو اؤلدورمهیه گلن ایگیدی وورماق ایستیرسه, اوْنون الینده قوْپوز گؤروب دئییر: کافر دده قورقودون قوْپوزو حؤرمتینه سنی قیٌلیجلامادیم, الینده قوْپوز اوْلماسایدی, ایندی سنی ایکی بؤلموشدوم. .
داستانلارین نئچهسینده تسلیم اولوب آمان ایستهین دؤیوشجونو اؤلدورمکدن واز کئچیرر. بئله بیر قانون حتّا اوغوز دوٍشمنلری و حتّا خائین آداملار طرفیندن ده حیاتا کئچیریلیر؛ اؤرنک اولاراق اوْروز بَی دوٍشمنه اسیر اوْلاندا, اوْنو قورتارماغا گلن آتاسی, دوٍشمن الینه دوٍشمهسین,- دئیه, قایتارماق ایستهین اوْروز بَی, دوٍشمنه خطاباٌّ:- آمان مره کافر, تانگرینین بیرلیگینه یوْخدور گوٍمان,- دئدیکده, اوْنا امان وئریلیر. یئنه ده ایکینجی بوْیدا دوٍشمن الینده دوستاق اوْلان اوْروز بَی دار آغاجینین دیبینده و اؤلدورولمهیه گتیریلنده, دوٍشمنه دئییر: – مره کافر, آمان, تانرینین بیرلیگینه یوْقدیر گوٍمان, قوْیون بنی بو آغاجلا (دار آغاجیایله) سؤیلهشیم (دانیشیم). اوْنا دا آغاجایله دانیشماغا آمان وئریلیر. هابئله بیرینجی بوْیدا دیرسهخانی اؤز ایگیتلری خیانتله یاخالاییب دوٍشمنلره وئرمهیه آپاراندا, دیرسهخان اوْنو ایگیتلرینین الیندن قورتارماغا گلن ایگید, بو خائینلرین الینه دوٍشمهسین,- دئیه, اوْنو قایتارماق ایستهدیکده, اوْنلارا دئییر:- آمان تانرینین بیرلیگینه یوْقدیر گوٍمان, منوم الومی شئشین, قوْپوزومی الومه وئرین, اوْل ایگیدی دؤندَرهییم.
همین اوْلای بامسی بئیرک بوْیوندا دلی قوْچارین دده قوْرقوددان آمان ایستهمهسینده, دوخا قوْجا اوْغلو دلی دومرول بوْیوندا دلی دومرولون عزرائیلدن آمان ایستهمهسینده, بکیل اوْغلو ایمران بوْیوندا دوٍشمن سرکردهسینین ایمراندان آمان ایستهمهسینده ده تکرار اوْلور.
همین حربی قانونلارا اساساٌّ دؤیوش مئیدانیندا, سیلاحینی آتیب قاچان و یا تسلیم اوْلان دوٍشمنی قوْووب یاخالامیر و اؤلدورمورلر. میثال اوٍچون: ایکینجی بوْیدا اوْغوز ایگیتلریایله دوٍشمن آراسیندا گئدن ساواشدا گؤروروک کی, قازان بَی قاچانی قوْومور, آمان دئییب تسلیم اوْلانی اؤلدورمور. همین حادیثه قانلی قوْجا اوْغلو قانتورالی بوْیوندا دا تکرار اوْلور؛ بئلهکی قانتورالیایله سلجان خاتون بیر طرفده, ترابزون حاکیمینین گؤندردیگی قوْشون دا بیر طرفده اوْلان ساواشدا, قانتورالیایله سلجان خاتون, قاباقلاریندان سیٌنیب قاچان قوْشونون قاچانینی قوْومور, آمان دئیَنینی اؤلدورمورلر.
اوْغوز دوٍشمنلری اوْغوز ایگیتلرینی یاتیب یوخولامیش و یا اوْیاق دا اوْلسا باشی قاریشمیش واختدا, هابئله خستهلندیگی حالدا یاخالاماغا و اؤلدورمگه داها آرتیق ماراق گؤستریرلر. سؤزوموزه شاهید قازان بَیین تومانین قالاسی بَیلری طرفیندن یوخلامیش حالدا آپاریلماسی, بامسی بئیرگین اؤز توْیونون گئجهسی بایبورد حاصاری قوْشونو طرفیندن اوْغورلانماسی, بکیل بگین قایایا توْخونماقلا بودونون سیٌنماسی خبری دوٍشمنلرینه چاتماقلا, اوْنلارین فورٍصتدن فایدالانیب بکیلین حریمینه قوْشون چکمهسی و سایرهدیر.
دده قورقود بوْیلاریندا تاجیرلر ده دؤیوشجو دوٍشمنلر طرفیندن آماندادیرلار. دئمک هم اوْغوز ائللری, هم ده اوْنلارین دوٍشمنلری, تاجیرلردن خیانت و یا زیان گؤرمهیینجه اوْنلارا هئچ بیر انگل تؤرتمیرلر. بو حقیقتلری بامسی بئیرگ بوْیوندا و بئیرگین اؤلوسوندن- دیریسیندن خبر گتیرمک اوٍچون بایبورد حاصارینا گئدن بزیرگانلاردان, قازان بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْیدا اوْنو قورتارماق اوٍچون تومانین قالاسینا قوْشون چکن اوْغوز ایگیدلرینین, دوٍشمن معبدینه یاخینلاشدیقدا, ایز ایتیرمک اوٍچون بزیرگان گئییمی گئیمهلریندن یاخشی باشا دوٍشمک اوْلور.
هئچ بیر ساواشدا سرکردهنین سؤزوندن چیٌخماق اوْلمور. بوٍتون تک بهتک ساواشلاردا سرکرده- سرکردهایله, اوْندان آشاغی درجهلرده اوْلانلار, هر بیریسی اؤز درجهسی و روٍتبهسینده اوْلان دؤیوشچولر ایله دؤیوشورلر. بئله اوْلماسا یعنی سرکردهنین ساواشینا عادی بیر دؤیوشجو گلسه, بو ایش او سرکردهنی تحقیقر ائلهمک و آلچاتماق کیمی قیمتلنیر. بونا اساساٌّ ساواشلاردا قازان بَی دوٍشمن سرکردهلریندن اوْلان شؤکلو ملیکایله قارشیلاشیر, بئلهکی اوٍچ ساواشدا قازان بَیایله شؤکلو ملیکین ساواشینا شاهید اولوروق. هابئله دوٍشمندن اوْلان قارا توٍکن ملیکایله بوغاجیق ملیک, اوْغوز ایگیدلریندن اوْلان قیٌیان سلجوق اوْغلو دلی دوْندار ایله قازان بَیین قهرمان قارداشی “قاراگونه” کیمی قهرمانلارلا ساواشیرلار. حتّا دیٌش اوْغوزون ایچ اوْغوزا عاصی اوْلدوغو بوْیدا دا دیٌش اوْغوزون باشجیسی اوْروز قوْجا, ایچ اوْغوزون باشجیسی قازان بَیی اؤزونه قیٌریم(قنیم) سئچیر, اوْنونلا ساواشاجاغینی بیلدیریر, قالان دیٌش اوْغوز بَیلری ده هر بیریسی ایچ اوْغوز بَیلریندن اؤزونه تای اوْلان بیر ایگیدی اؤزونه قیٌریم سئچیر.
دئمک هر قهرمانین نهقدَر بؤیوک قهرمان اوْلدوغوندا, اوْنونلا ساواشان قهرمانین گوٍجلو, باجاریقلی, آدلی- سانلی اوْلدوغو دا ائتگیسیز دئییلدیر.
اوْغوز ائللرینده قادینلار دا لازیم گلنده دؤیوش مئیدانلارینا گئدیر, دوٍشمنله قارشیلاشیر و حماسه یارادیرلار. اؤرنک اوْلاراق ساری دوْنلو سلجان خاتون اوْغوز ائلینه گلین گتیریلَنده, بو گلین قیٌز, سوْنرادان آتاسینین اوْنو قایتاریب آپارماغا گؤندردیگی قوْشونایله ائله ساواشیر کی, اوْنلارین چوْخو اؤلور, قالانی دا قاییدیر قاچیر.
قازان بَی اوْغلو اوْروز بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْیدا قازان موٍحاریبه مئیدانیندان قاییداندا, اوْنون حیات یوْلداشی “بوْیو اوزون بورلا خاتون” اوْغلونون قاییتمادیغینی دویاراق اؤز حیات یوْلداشی قازان بَیه دئییر: اوغلومون باشینا نه گلیبسه منه سؤیله. او دوٍشمن الینه اسیر دوٍشوبدورسه, آتام باییندیرخانین یانینا گئدیم, آغیر قوْشون و چوخلو ساواش یاراغی و خرجلیک آلیم و اوغلومون آردینجا گئدیم. بئله اوْلسا, یارالانیب آتیمدان دوٍشمهیینجه, ال- آیاغیم دوْغرانمایینجا, اوْغلومو قایتارمایینجا یوْلومدان دؤنمهیهجگم.
ائله بو بوْیدا قازان بَی, اوْغلونو دوٍشمن الیندن قورتارماغا گئدنده, اوْنون حیات یوْلداشی “بوْیو اوزون بورلا خاتون” دا سیلاحلانیر, یاراقلانیر و اوْغوز ایگیتلریندن قاباق اؤزونو ساواش مئیدانینا یئتیریر. اوْغوز ایگیتلریایله چیگین- چیگینه ساواشیر و ساواشدان دا باشی اوجا چیٌخیر.
دده قورقود بوْیلاریندا ساواشلاردان قاباق دؤیوش طبلی, نقارهلر, شئیپورلار چالینیر, ساواشلارین هامیسیندا اوْغوز ایگیتلری ظفر چالیر, دوٍشمندن آلینان غنیمتلرین بئشدن بیری باییندیرخانا آیریلیر و هر ساواشدان سوْنرا بؤیوک بیر مجلیس قورولور. او مجلیسده ساواشدا ایشتیراک ائدن ایگیتلر, قهرمانلار عزیزلَنیر. نهایتده دده قوْرقود گلیر بوْی بوْیلاییر, سؤی سؤیلهییر, اؤیود وئریر و دوعا ائدیر
