فولکلوریک دستانلاریمیزدا, اوْ جوٍمله­دن دده ­قورقود کیتابیندا یئرلشن بوْیلاریمیزدا چئشیتلی قوْنولار ایله قارشیلاشیریق. بئله­کی, سایی اوْن ایکی اوْلان بو بویلارین هامیسیندا حماسه و دؤیوشکنلیک بیرینجی سؤزو دانیشیرسا, بوْیلارین بیر سیٌراسیندا همین قونولارلا یاناشی باشقا ائلئمئنتلری ده دویماق اوْلور. ائله بو باخیمدان دده ­قورقود کیتابی بوْیلارینی دؤرد حیصّه­یه بؤلمک اولار.

۱- حماسی بویلار.

۲- حماسی- افسانه­وی بویلار.

۳- حماسی- لیریک بویلار.

۴- حماسی- معیشتله باغلی بوْی.

 اؤرنک اوْلاراق بو کیتابین یئددی بویو آرتیق دؤیوشکنلیک, قوْچاقلیق­ایله یوْغرولموش و حماسی بوْیلار ساییلیر و او بوْیلاری بئله سیٌرالاماق اولار:

دیرسه­خان اوْغلو بوغاج بوْیو, سالور قازانین ائوی­نین ییٌغمالاندیغی بوْی, قازان بَی اوْغلو اوْروز بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْی, غازی­لیق قوْجا اوْغلو یئگنگ بوْیو, بکیل اوْغلو ایمران بوْیو, سالور قازانین دوستاق اوْلدوغو بوْی و اوشون قوْجا اوْغلو سَیرَک بوْیو.

حماسی-  افسانه­وی بوْیلار ایسه باساتین تپه گؤزو اؤلدوردویو بوْی و دوخا قوْجا اوْغلو دلی دومرول بوْیوندان عیبارتدیر؛ هابئله بامسی بئیرک­ایله بانی چیچک بوْیو, ائله­جه­ ده قانتورالی­ایله ساری دوْنلو سَلجان خاتون بوْیو حماسی- لیریک بوْیلار, دیش اوْغوزون ایچ اوْغوزا عاصی اوْلدوغو بوْیو ایسه حماسی و معیشتله باغلی بوْی حئساب ائله­مک اوْلار.

سؤز یوْخ کی بو بوْیلارین هر بیرینده بو گؤستریلن قوْنولاردان علاوه باشقا قوْنولار و ائلئمئنتلر اوْ جوٍمله­دن عائیله, معیشت, دینی ایناملار- عنعنه­لر, وطنله باغلی موٍناسیبتلر و ساییره ده آز- چوْخ اؤزونو گؤسترمکده­دیر.

دده ­قورقود بویلارینی اوخودوقجا, اونلاردا دویولان اولو بابالاریمیزین یوٍکسک اینسانلیق دَیَرلری, دوٍنیا گؤروشلری, کؤنول اوْخشایان و گوٍوندیریجی عادت- عنعنه­لری اوْخوجونو حئیران ائدیر.

بو شاه اثری چئشیتلی آچیلاردان آراشدیرماق, اؤیرنمک و آچیقلاماق هر بیر سوْیداشیمیزین میللی بورجودور. همین فیکیره اساساٌّ بیز ده بو قوْنودا الیمیزدن گلن قدَر بو زنگین اثرده قبول ائدیلمیش و حیاتا کئچیریلن ساواش یاسالاریندان (حربی قانونلاردان) اؤرنکلر گؤستره­رک, اولو بابالاریمیزین حیاتی­نین حماسی یؤنلری­ و اوْنلارین ساواش مئیدانلاریندا اؤزلری و اؤزگه­لر ایله داورانیشلاری­ایله تانیش اوْلماغا چالیشاجاییق.

دده ­قورقود حماسه­لرینده باییندیرخان کیمی خانلار خانی, قازان بَی کیمی بَیلر بَیی و ساییره­نین یانیندا یاخشی مؤوقع قازانماق, ایگیتلرین اؤز هیمّتی, قوچاقلیغی و قهرمانلیغیندان آسیلی­دیر. اؤرنک اوْلاراق “اوُشون قوْجا” اوْغلو “سَیرَک” بوْیوندا “اگرک” آدلی قوْچاق, قوْرخماز بیر ایگیت قازان بَیین مجلیسینه گلنده بَی­لری باسا- باسا گئچیب قازان بَیین قارشیسیندا اوْتورورموش کی, بیر گوٍن “ترس اوزامیش” آدلی کیشی اوْنا دئییر:

– آی اوُشون قوْجا اوْغلو, بو اوْتوران بَی­لر هر بیری اوْتوردوغو یئری قیٌلیجی­ایله, چؤرگی­ایله اله کئچیریبدیر. سن ساواش مئیدانیندا باش­می کسدین؟ قان­می تؤکدون؟ ترس­اوزامیشین بو سؤزونون قاباغیندا اگرَگ,- باش کسمک, قان تؤکمک هوٍنَرمی­دیر؟- سوْروشاندا, ترس­اوزامیش:- هن هوٍنَردیر,- دئییر. بئله بیر حادیثه­یه قازان بَی اوْغلو اوْروز بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْیدا دا راست گلمک اوْلور. قازان بَی ساغینا باخیر گوٍلور, سوْلونا باخیر سئوینیر, قارشی­سینا باخدیقدا الین الینه چالیب آغلیر. آتانین بو ایشیندن اینجییَن اوْغلو, بو ایشین عیللتینی سوْروشدوقدا آتا دئییر:

ساغ اله باخاندا قارداشیم “قارا گونه”نی گؤردوم, اوْ, باش کسیب, قان تؤکوب, قهرمانلیق گؤستریب, غنیمت آلیب, آد قازانیبدیر. سوْل اله باخاندا داییم “اوْروز قوْجا”نی گؤردوم, اوْ دا باش کسیب, قان تؤکوب, غنیمت آلیب, آد قازانیبدیر. قارشیما باخدیقدا سنی گؤردوم, نه اوْخ آتمیسان, نه قیٌلیچ چکمیسن, نه آیری بیر قهرمانلیق گؤسترمیسن!

همین بوْیلاردا عوٍنوان آلماق دا ایگیدین اؤز چیخارینا و باجاریغینا باغلی­دیر. بو حقیقتی دیرسه­خان اوْغلو بوغاج بوْیو, بای بؤره­ بَی اوْغلو بامسی بئیرک بوْیو, ائله­جه­ ده باساتین تپه­گؤزو اؤلدوردویو بوْیدا آچیق- آچقار گؤروروک. دئمک بیر بؤیوک کَلی یوُمروغو ایله اؤلدورن دیرسه­خان اوْغلو, دده­ قورقود طرفیندن “بوغاج” عوٍنوانینا لاییق گؤرونور. بای بؤره بَی اوْغلو بامسی دا تاجیرلری سوْیان یوْل­کسنلردن تاجیرلرین مالینی قورتاردیغینا, یوْل­کسنلری جزالاندیردیغینا گؤره, ائل آغ ساققالی قوْرقوت آتانین مصلحتی­ایله “بامسی بئیرک” آدلانیر, تپه­گؤز بوْیوندا, اسلان سوٍدو اممیش, بوناگؤره ده هله اوشاقلیقدا آتلاری باسیب ییٌخابیلن اوْروز قوْجا اوْغلو یئنه ده ائل آتاسی طرفیندن “باسات” عوٍنوانی آلابیلیر.

عوٍنوان آلماقدان علاوه دؤیوشجولر و قهرمانلیق گؤسترمیش ایگیتلر, دؤیوشدن سوْنرا, خانلار خانی و بَی­لر بَیی طرفیندن ده عزیزلنیر, اوْنا, خلعت, آت, دوه, یایلاق, و حتّا بگلیک وئریلیر. همین عنعنه­یه اساساٌّ سرحدلری قوْرویان قهرمانلار دا خان و پادشاه طرفیندن عزیزلنیر, آغیرلانیر و خلعت, آت, سیلاح آلابیلیر. اؤرنک اوْلاراق گوٍرجوستان سر حددینده قراووللوق ائدن بکیلی گؤسترمک اوْلار کی, خانلار خانی باییندیرخان اوْنو نه قدَر و نئجه عزیزله­ییر.

دده قورقود بوْیلاریندا هئچ واخت ایکی اوٍزلولویه, یالانا و بونلار کیمی یاراماز ایشلره یوْل وئریلمیر. دؤیوش مئیدانیندا قهرمان ایگیت کیملیگینی و اؤز آدینی حتّا دوٍشمندن ده گیزلتمه­مه­لی و اوْنو سوْروشانا, دوْغرو و اوْلدوغو کیمی سؤیله­مه­لی­دیر. بئله کی, “ار- اردن آدین یاشورماق (گیزلتمک) عئییب(مان) اولور”, جوٍمله­سینی قازان بَی دوستاق اوْلدوغو بوْیدا قازان بَیین دیلیندن اوْنون مئیدانینا گلمیش و تانیمادیغی ایگیتلره, تپه­گؤز بوْیوندا تپه­گؤزون دیلیندن اوْنو اؤلدورمک ایسته­ین اوْروز اوْغلو باساتا, اوشون قوْجا اوْغلو سَیرَک بوْیوندا, سَیرَگین مئیدانینا گؤندریلمیش اَگرَگین دیلیندن سَیرَگه و سایرده بئله بیر جوٍمله­لرله قارشیلاشیریق.

دده ­قورقود حماسه­لرینده دؤیوش مئیدانلاریندا قهرمانا یاردیم ائتمه­یه گلن ایگیت, قهرمانین ایذنی اوْلماسا, مئیدانا گیرمه­مه­لی­دیر. بئله بیر ایش هم قیٌنانیر, هم ده بعضاٌّ مئیدانا گیرَنین جزالانماسینا سبب اولور.

اؤرنک اوْلاراق, قانلی­قوْجا اوْغلو قان­تورالی دؤیوش مئیدانیندا دوٍشمنین موٍحاصیره­سینه دوٍشن چاغدا, اؤز آداخلیسی “ساری دوْنلو سلجان خاتون” اوٍزو اؤرتولو بیر قهرمان کیمی اوْنون یاردیمینا گلیب, بیر باشدان دوٍشوب دوٍشمنی قیٌرماغا باشلایاندا, قانتورالی اوْنو گؤرور, آمما تانیمادیغی اوٍچون­ سسله­ییب دئییر: آی ایجازه­سیز ساواشا گیرن ایگیت کیمسن؟ بیزیم ائلده ایجازه­سیز ساواشا گیرمک و ساواشانا یاردیم ائتمک مان ساییلیر. ایندیجه مئیداندان چیٌخماسان اؤزوم سنی جزالاندیرارام.

یئنه ده دستانلاردا بعضی ایگیتلرین “دستورسوزجا(ایجازه­سیز)  باییندیرخانین یاغی­سین(دوٍشمنینی) باسان” بیر قهرمان کیمی قلمه وئریلدیگیندن بللی اوْلورکی, اوْغوزلاردا موٍحاریبه مئیدانلاریندا بیرینه و یا بیر قوْشونا آرخا چیٌخماق, اوْنا یاردیم اوٍچون مئیدانا گیرمک ده اوْنون ایجازه­سینه باغلییدی.­

دستانلاردا حربی قانونلار اوْلدوقجا دیقّتلی و قاچینیلمازدیر. بئله­کی ایجازه­سیز یاردیما گلنه ایجازه وئریلمیرسه, دؤیوش مئیدانیندان قاچان دا کیم اولدوغونا باخمایاراق, اؤلوم جزاسینا محکوم اوْلور. نئجه­کی دؤردونجو بوْیدا اوْخویوروق, قازان بَی, اوْغلو اوْروز بَیین اسیر دوٍشدویونو بیلمیر و اوْنون ساواش مئیدانیدان قوْیوب قاچدیغینی ظّن ائده­رک, فرمانی آلتیندا اوْلان ایگیتلره دئییر:

– اوْغلوم مئیداندان قاچمیش اوْلسا, اوْنو یاخالاییب, اؤلدورندن سوْنرا اؤلوسونو آلتی تیکه ائدیب, آلتی یوْلون آییردیندا قوْیمالی­ییق!

همین قانونلارا اساساٌّ, یاتیب یوخلامیش دوٍشمن عسگری, الینده قوْپوز اوْلان دوٍشمن عسگری و یا مئیدانی بوراخیب قاچان دوٍشمن عسگری اؤلدورولمور. بئله کی اوشون قوْجا اوْغلو سَیرَک دستانیندا سَیرَکی اؤلدورمه­یه گؤندریلن اَگرَک, سَیرَکی یاتیب یوخولامیش گؤرنده, اوْنو اوّلجه یوخودان اویاتماغا چالیشیر. همین بوْیدا سَیرَک ده اویاناندا باشی اوٍستونده دوران ایگیدی گؤرور, قیٌلیجینی چکیر, اوْنو اؤلدورمه­یه گلن ایگیدی وورماق ایستیرسه, اوْنون الینده قوْپوز گؤروب دئییر: کافر دده ­قورقودون قوْپوزو حؤرمتینه سنی قیٌلیجلامادیم, الینده قوْپوز اوْلماسایدی, ایندی سنی ایکی بؤلموشدوم. .

داستانلارین نئچه­سینده تسلیم اولوب آمان ایسته­ین دؤیوشجونو اؤلدورمکدن واز کئچیرر. بئله بیر قانون حتّا اوغوز دوٍشمنلری و حتّا خائین آداملار طرفیندن ده حیاتا کئچیریلیر؛ اؤرنک اولاراق اوْروز بَی دوٍشمنه اسیر اوْلاندا, اوْنو قورتارماغا گلن آتاسی, دوٍشمن الینه دوٍشمه­سین,- دئیه, قایتارماق ایسته­ین اوْروز بَی, دوٍشمنه خطاباٌّ:- آمان مره کافر, تانگری­نین بیرلیگینه یوْخدور گوٍمان,- دئدیکده, اوْنا امان وئریلیر. یئنه ده ایکینجی بوْیدا دوٍشمن الینده دوستاق اوْلان اوْروز بَی دار آغاجی­نین دیبینده و اؤلدورولمه­یه گتیریلنده, دوٍشمنه دئییر: – مره کافر, آمان, تانری­نین بیرلیگینه یوْقدیر گوٍمان, قوْیون بنی بو آغاجلا (دار آغاجی­ایله) سؤیله­شیم (دانیشیم). اوْنا دا آغاج­ایله دانیشماغا آمان وئریلیر. هابئله بیرینجی بوْیدا دیر­سه­خانی اؤز ایگیتلری خیانتله یاخالاییب دوٍشمنلره وئرمه­یه آپاراندا, دیرسه­خان اوْنو ایگیتلری­نین الیندن قورتارماغا گلن ایگید, بو خائینلرین الینه دوٍشمه­سین,- دئیه, اوْنو قایتارماق ایسته­دیکده, اوْنلارا دئییر:- آمان تانری­نین بیرلیگینه یوْقدیر گوٍمان, منوم الومی شئشین, قوْپوزومی الومه وئرین, اوْل ایگیدی دؤندَره­ییم.

همین اوْلای بامسی بئیرک بوْیوندا دلی قوْچارین دده ­قوْرقوددان آمان ایسته­مه­سینده, دوخا قوْجا اوْغلو دلی دومرول بوْیوندا دلی دومرولون عزرائیلدن آمان ایسته­مه­سینده, بکیل اوْغلو ایمران بوْیوندا دوٍشمن سرکرده­سی­نین ایمراندان آمان ایسته­مه­سینده ده تکرار اوْلور.

همین حربی قانونلارا اساساٌّ دؤیوش مئیدانیندا, سیلاحینی آتیب قاچان و یا تسلیم اوْلان دوٍشمنی قوْووب یاخالامیر و اؤلدورمورلر. میثال اوٍچون: ایکینجی بوْیدا اوْغوز ایگیتلری­ایله دوٍشمن آراسیندا گئدن ساواشدا گؤروروک کی, قازان بَی قاچانی قوْومور, آمان دئییب تسلیم اوْلانی اؤلدورمور. همین حادیثه قانلی قوْجا اوْغلو قانتورالی بوْیوندا دا تکرار اوْلور؛ بئله­کی قانتورالی­ایله سلجان خاتون بیر طرفده, ترابزون حاکیمی­نین گؤندردیگی قوْشون دا بیر طرفده اوْلان ساواشدا, قانتورالی­ایله سلجان خاتون, قاباقلاریندان سیٌنیب قاچان قوْشونون قاچانینی قوْومور, آمان دئیَنینی اؤلدورمورلر.

اوْغوز دوٍشمنلری اوْغوز ایگیتلرینی یاتیب یوخولامیش و یا اوْیاق دا اوْلسا باشی قاریشمیش واختدا, هابئله خسته­لندیگی حالدا یاخالاماغا و اؤلدورمگه داها آرتیق ماراق گؤستریرلر. سؤزوموزه شاهید قازان بَیین تومانین قالاسی بَی­لری طرفیندن یوخلامیش حالدا آپاریلماسی, بامسی بئیرگین اؤز توْیونون گئجه­سی بایبورد حاصاری قوْشونو طرفیندن اوْغورلانماسی, بکیل بگین قایایا توْخونماقلا بودونون سیٌنماسی خبری دوٍشمنلرینه چاتماقلا, اوْنلارین فورٍصتدن فایدالانیب بکیلین حریمینه قوْشون چکمه­سی و سایره­دیر.

دده قورقود بوْیلاریندا تاجیرلر ده دؤیوشجو دوٍشمنلر طرفیندن آماندادیرلار. دئمک هم اوْغوز ائللری, هم ده اوْنلارین دوٍشمنلری, تاجیرلردن خیانت و یا زیان گؤرمه­یینجه اوْنلارا هئچ بیر انگل تؤرتمیرلر. بو حقیقتلری بامسی بئیرگ بوْیوندا و بئیرگین اؤلوسوندن- دیریسیندن خبر گتیرمک اوٍچون بایبورد حاصارینا گئدن بزیرگانلاردان, قازان بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْیدا اوْنو قورتارماق اوٍچون تومانین قالاسینا قوْشون چکن اوْغوز ایگیدلری­نین, دوٍشمن معبدینه یاخینلاشدیقدا, ایز ایتیرمک اوٍچون بزیرگان گئییمی گئیمه­لریندن یاخشی باشا دوٍشمک اوْلور.

هئچ بیر ساواشدا سرکرده­نین سؤزوندن چیٌخماق اوْلمور. بوٍتون تک به­تک ساواشلاردا سرکرده- سرکرده­ایله, اوْندان آشاغی درجه­لرده اوْلانلار, هر بیریسی اؤز درجه­سی و روٍتبه­سینده اوْلان دؤیوشچولر ایله دؤیوشورلر. بئله اوْلماسا یعنی سرکرده­نین ساواشینا عادی بیر دؤیوشجو گلسه, بو ایش او سرکرده­نی تحقیقر ائله­مک و آلچاتماق کیمی قیمتلنیر. بونا اساساٌّ ساواشلاردا قازان بَی دوٍشمن سرکرده­لریندن اوْلان شؤکلو ملیک­ایله قارشیلاشیر, بئله­کی اوٍچ ساواشدا قازان بَی­ایله شؤکلو ملیکین ساواشینا شاهید اولوروق. هابئله دوٍشمندن اوْلان قارا توٍکن ملیک­ایله بوغاجیق ملیک, اوْغوز ایگیدلریندن اوْلان قیٌیان سلجوق اوْغلو دلی دوْندار ایله قازان بَیین قهرمان قارداشی “قاراگونه” کیمی قهرمانلارلا ساواشیرلار. حتّا دیٌش اوْغوزون ایچ اوْغوزا عاصی اوْلدوغو بوْیدا دا دیٌش اوْغوزون باشجیسی اوْروز قوْجا, ایچ اوْغوزون باشجیسی قازان بَیی اؤزونه قیٌریم(قنیم) سئچیر, اوْنونلا ساواشاجاغینی بیلدیریر, قالان دیٌش اوْغوز بَی­لری ده هر بیریسی ایچ اوْغوز بَی­لریندن اؤزونه تای اوْلان بیر ایگیدی اؤزونه قیٌریم سئچیر.

دئمک هر قهرمانین نه­قدَر بؤیوک قهرمان اوْلدوغوندا, اوْنونلا ساواشان قهرمانین گوٍجلو, باجاریقلی, آدلی- سانلی اوْلدوغو دا ائتگی­سیز دئییلدیر.

اوْغوز ائللرینده قادینلار دا لازیم گلنده دؤیوش مئیدانلارینا گئدیر, دوٍشمنله قارشیلاشیر و حماسه یارادیرلار. اؤرنک اوْلاراق ساری دوْنلو سلجان خاتون اوْغوز ائلینه گلین گتیریلَنده, بو گلین قیٌز, سوْنرادان آتاسینین اوْنو قایتاریب آپارماغا گؤندردیگی قوْشون­ایله ائله ساواشیر کی, اوْنلارین چوْخو اؤلور, قالانی دا قاییدیر قاچیر.

قازان بَی اوْغلو اوْروز بَیین دوستاق اوْلدوغو بوْیدا قازان موٍحاریبه مئیدانیندان قاییداندا, اوْنون حیات یوْلداشی “بوْیو اوزون بورلا خاتون” اوْغلونون قاییتمادیغینی دویاراق اؤز حیات یوْلداشی قازان بَیه دئییر: اوغلومون باشینا نه گلیبسه منه سؤیله. او دوٍشمن الینه اسیر دوٍشوبدورسه, آتام باییندیرخانین یانینا گئدیم, آغیر قوْشون و چوخلو ساواش یاراغی و خرجلیک آلیم و اوغلومون آردینجا گئدیم. بئله اوْلسا, یارالانیب آتیمدان دوٍشمه­یینجه, ال- آیاغیم دوْغرانمایینجا, اوْغلومو قایتارمایینجا یوْلومدان دؤنمه­یه­جگم.

ائله بو بوْیدا قازان بَی, اوْغلونو دوٍشمن الیندن قورتارماغا گئدنده, اوْنون حیات یوْلداشی “بوْیو اوزون بورلا خاتون” دا سیلاحلانیر, یاراقلانیر  و اوْغوز ایگیتلریندن قاباق اؤزونو ساواش مئیدانینا یئتیریر. اوْغوز ایگیتلری­ایله چیگین- چیگینه ساواشیر و ساواشدان دا باشی اوجا چیٌخیر.

دده ­قورقود بوْیلاریندا ساواشلاردان قاباق دؤیوش طبلی, نقاره­لر, شئیپورلار چالینیر, ساواشلارین هامیسیندا اوْغوز ایگیتلری ظفر چالیر, دوٍشمندن آلینان غنیمتلرین بئشدن بیری باییندیرخانا آیریلیر و هر ساواشدان سوْنرا بؤیوک بیر مجلیس قورولور. او مجلیسده ساواشدا ایشتیراک ائدن ایگیتلر, قهرمانلار عزیزلَنیر. نهایتده دده ­قوْرقود گلیر بوْی بوْیلاییر, سؤی سؤیله­ییر, اؤیود وئریر و دوعا ائدیر

یکشنبه 28 تیر 1394
بؤلوملر : تاریخ و فرهنگ,