زبان تركی به 29 لهجه و نوع مختلف از كشور چین در شرق آسیا تا منطقه بالكان تكلم می شود كه از اینان 22 لهجه دارای گرامر و ادبیات مستقل می باشد و بر خلاف زبانهای هندی اروپایی در بین زبانهای این خانواده اختلاف چشمگیر وجود ندارد. علت تفرق و گوناگونی زبان توانمند و سرشار تركی حوادث تاریخی، شرایط اقلیمی و ویژگیهای آوایی بوده است هیچ یك از زبانهای زنده و مرده دنیا به اندازه زبان تركی دارای انواع، گونه ها، لهجه ها و شیوه های فراوان نیست .

اولیاء چلبی سیّاح نامدار ترك اهل آناتولی كه در سال ۱۰۵۰ هجری از تبریز دیدن كرده در مورد مدارس این شهر می­نویسد: تبریز چندین مدرسه دارد كه علوم مختلف در آنها تدریس می­شود. تعداد این مدارس ۴۷ می­باشد كه همه مهم و مورد استفاده می­باشند. این مدارس برای بزرگسالان بوده و دانشمندان مشهوری در آن تدریس می­كنند. به عقیده اولیاء از همه مهمتر مدرسه «شاه جهان» می­باشد كه علاوه بر قرآن سخنان حضرت علی­(ع) (نهج­البلاغه) نیز در آن تدریس می­شود. [۲] وی می­افزید: در تبریز علاوه بر این مدارس, ۶۰۰ مدرسه نیز برای كودكان موجود است كه مردم این شهر آنرا مكتب می­گویند. سپس اولیاء, تعدادی از مكتبهای مشهور شهر چون مكتب شیخ حسن, مكتب حسن میمندی, مكتب تقی خان, مكتب سلطان حسن, مكتب سلطان یعقوب و غیره نام برده می­گوید در این مدارس سالیانه به شاگردان لباس داده می­شود. وی در مورد زبان مردم تبریز می­گوید:

هدف برزگ دشمنان و فرهنگ ستیزان ایجاد تفرقه در میان ملت های بزرگ، و كوچك كردن آنهاست كه دارای ریشه و تاریخ دیرینه دارند. وقتی كه انسان از ریشه جدا شد بی هویت می شود، وقتی كه بی هویت شد ناتوان می شود و دیگران را از خود برتر می پندارد و به داشته و گفته های آنها ایمان می آورد، از خود بیگانه می شود. در این موقع خصوصیات آسیمیله و بی هویی بروز كرده، ایمان می آورد كه بی چیز است.

در این میان زبان تركی تنها با داشتن یك فعل بی قاعده به عنوان یكی از با قاعده ترین زبان جهان شناخته می شود. این زبان نیز همانند دیگر زبانها به خوبی منعكس كننده اندیشه و رفتار اجتماعی تركهاست. وجود افعال بسیار متنوع و امكان بیان مفاهیمی طولانی با جملاتی كوتاه، این زبان را از دیگر زبانها متمایز می سازد. این امر، یعنی امكان بیان سریع و در عین حال صریح مفاهیم سبب گردیده تا زبان تركی در ایران، قرنها زبان ارتش و دربار باشد. زیرا در جاهایی كه دیسیپلین، جدیت، بیان صریح و كوتاه مورد نیاز باشد، زبان تركی می تواند به بهترین نحو ایفای نقش كند. این زبان بر خلاف زبانهایی كه در بیان احساس از ظرافت و ویژگیهای خاصی برخوردار است، در بیان اندیشه و تفكر موفق تر است.

زبان توركی از لحاظ ساختار زبانی جز زبان های التصافی و شاخه آلتاییك دنیا شناخته شده است و جز زبان های باقاعده دنیاست . قانونمندی زبان توركی در حدی است كه در كتاب "دایره المعارف آمریكا نا" چاپ 1962 جلد 15 صفحه 307 چنین نوشته است: "از زبان های توركی كه درایران رایج است و زبان مادری اغلب مردم خراسان و آذربایجان و قشقایی ها را تشكیل می دهد یك زبان تركیبی و دارای منظم ترین گرامرهای دنیاست . این زبان یك قسمت اصلی (ریشه) درافعال دارد كه پسوندهای زمان و شخص و جمع به آن ریشه به طور منظم و با قاعده اضافه می شود. به این جهت، زبانی فوق العاده صرف پذیر و با قدرت بیان و روشن و دقیق است .

احمد كسروی تاریخ نویس خودباخته ی آذربایجانی ( 1269-1324 ه.ش ) اگر چه در زمینه ی تاریخ معاصر آذربایجان و تاریخ انقلاب مشروطه آثار معتبری دارد ، اما در زمینه ی زبان شناسی تئوری نادرستی را ارائه كرد كه تبدیل به دست آویز شونیسم فارس پهلوی ملعون جهت نابودسازی فرهنگی ترك ها شد. وی براساس این تئوری با استناد به وجود دو روستای غیر ترك زبان در آذربایجان و چند بیت شعر به زبان ها یا لهجه های گوناگون و متفاوتی ( هرزنی ، گیلكی و رازی ) كه خود همه ی آن ها را آذری نامید ، مدعی شد زبان باستان آذربایجان یا آذری لهجه ای ازپهلوی است كه در دوران صفویان تركی شده است. روشنفكرنمایان چون عبدالعلی كارنگ و تقی ارانی و... نیز دنباله روی این تئوری و سیاست شده و هر یك با ارائه ی تئوری های مضحك قصد داشته اند ریشه بر تیشه ی تركان ایران زده و ارتباط آنها را با تركان دنیا و اجداد ترك خود قطع كنند.

1. قوتادغوبیلیغ: یا »سعادت نامه« كه از سوی یوسف اولو خاص حاجب در سال 448 هـ . ق. در 6645 بیت به نظم در آمده است. این مثنوی در بحر »متقارب مثمن مقصور« سروده شده است و سرمشق تألیف و تنسیق بسیاری از »پندنامه«ها و »سیاست نامه«های تركی و فارسی بوده است. كتاب به تركی سره سروده شده است و در سرتاسر آن فقط 85 لغت عربی با مفاهیم دینی و عرفانی به كار رفته است.